„პარალელური“ ფიქრები რობერტ სტურუას ახალ სპექტაკლზე

გამოგიტყდებით და მეგონა...   „პარალელური“ ფიქრები რობერტ სტურუას ახალ სპექტაკლზე

      პარალელური ვისთან?

      თეატრმცოდნე ლაშა ჩხარტიშვილთან, და არა მხოლოდ მასთან.

       განსაკუთრებით მასთან, ვინც ბოლო დროს, დიდ(უკვე  გენიალურსაც თამამად უწოდებენ ) რეჟისორზე  უცნაურად იყო გადაკიდებული. იმდენად უცნაურად, რომ მის შემოქმედებით კრიზისზე თვით აქუს ეთერშიც კი საუბრობდა.

       ამის გამო, პირდაპირ თუ ირიბად, არაერთხელ გამიკენწლავს.

       არც დიდ(გენიალურ) რეჟისორს დაუკლია მისთვის სოციალურ ქსელში მწარე ირონია.

       და აი, სწორედ სოციალურ ქსელში  ლაშა ჩხარტიშვილის ასეთ პოსტს ვკითხულობ:

       „მოულოდნელი და იმავდროულად სასიამოვნო სიურპრიზი მოგვიწყო რობერტ სრურუამ რუსთაველის თეატრში ახალი სპექტაკლით „დაკანონებული უკანონობა“. გამოგიტყდებით და მეგონა, რომ რობერტ სტურუა ახალი დადგმით ვეღარ გამაოცებდა(მეც და ჩემს კოლეგებსაც), მაგრამ მაინც შეძლო შეექმნა ისეთი ამბავი,  სამყარო სცენაზე, რომელიც არ მოგვადუნებდა, წარმოდგენის მსვლელობაში ჩაგვრთავდა და სიამოვნებასაც მოგვანიჭებდა... ასეთი სხარტი და მოქნილი სპექტაკლი რობერტ სტურუას ბოლო პერიოდში ალბათ არ დაუდგამს. მკაცრად რიტმულ - დინამიკური და სიუჟეტის მსუბუქი განვითარება, გაჯერებული პუბლიცისტიკით, ირონიით და თვითირონიით, იუმორით, სარკაზმით და გამორჩეულად ფერადოვანი(ზოგიერთი მათგანისგან მოულოდნელიც კი) მხატვრული სახეებით, რუსთაველის თეატრის მსახიობები რომ ქმნიან, მთლიანობაში ფეიერვერკულ სანახაობას ქმნის... სპექტაკლში ბრეხტის „ეპიკური თეატრის“ ხერხებს უკვე მიჩვეულ(შესაძლოა გადაღეჭილიც კი) რობერტ სტურუას სათეატრო ენა ცვლის, თუმცა განახლებულად, ახლებურად, გაჯანსაღებულად, სადად და თანამედროვედ“...

      ეს გრძელი ციტატა იმისთვის არ მოვიხმე, რომ ახალგაზრდა თეატრმცოდნე ლოგიკურ ან სტილისტიკურ შეცოდებებში ვამხილო(თუმცა, არ ვეთანხმები იმ აზრს, რომ ფეისბუქურ პოსტებში ენის მიმართ დაუდევრობა დასაშვებია), ამჯერად ჩემთვის მთავარი ისაა, რომ დიდმა(გენიალურმა!) რეჟისორმა ურწმუნო თომაც კი დაარწმუნა.

       გამოგიტყდებით და არ მეგონაო?!

       ასეთი სხარტი და მოქნილი სპექტაკლი ბოლო პერიოდში, ალბათ, არ დაუდგამსო?!

        მე რომ მომეთმინა, ქალბატონი მანანა თევზაძე არ მოითმენდა. მყისვე გამოეხმაურა კიდეც: „ ლაშა, „ასულნი“ დაგავიწყდა?!“

         „ ასულნი“ - პოლიკარპე კაკაბაძის პიესების კი არა, ფრაზების მიხედვით დადგმული ბრწყინვალე წარმოდგენა!

           მაგრამ, ქალბატონო მანანა, ეს „ დავიწყება“ უნდა შევუნდოთ: რობერტ სტურუამ ამჯერად ისეთი სპექტაკლი გვაჩვენა, რომ ყველაფერს დაგავიწყებს „კავკასიური ცარცის წრის“ გარდა.

         ,,კავკასიურს“ თუნდაც იმიტომ ვერ დაგავიწყებს, რომ თვითონვე არაერთხელ გახსენებს.

          რატომ? 

          ჩემი აზრით, იმიტომ, რომ გვითხრას, ესეც ბრეხტია, ოღონდ, უკვე ოცდამეერთე საუკუნის ბრეხტი!

          ოცდამეერთე საუკუნის სტურუა, რომელსაც თითქოს, გამუდმებით ჩაესმის გალაკტიონის სიტყვები: „დრო, დრო აღნიშნე!“

            და ჩვენს დროში არავინ ისე არ გრძნობს და აღნიშნავს დროს, როგორც რობერტ სტურუა.

            და ჩვენს დროში მას  შეუძლია, დაიკვეხნოს გალაკტიონივით: „ჩემს სამშობლოში მე მოვვლე მხოლოდ უდაბნო ლურჯად ნახავერდები“...

           სწორედ უდაბნოში დაეძებენ ახალი სპექტაკლის მთავარი პერსონაჟები ნავთობის საბადოს და ამ გზაზე  გამოჩნდება ყველა ადამიანური ნაკლი და ღირსება, სიკეთე და ბოროტება, სამყაროს ყველა ის უსამართლობაც, რაზეც ბრეხტი წერდა, სტურუა კი დგამს.

                                                               ***

             გერმანიაში ბერთოლდ ბრეხტი იმიტომ დაიბადა, რომ ზუსტად ორმოცი წლის შემდეგ საქართველოში რობერტ სტურუა დაბადებულიყო. - ეს ფრაზა სოციალურ ქსელში დავწერე თუ არა, ერთი გაბიზნესმენებული ჰუმანიტარი  უმალვე შემეხმიანა: „ რამდენად მომყიდი ამ აზრს?“

               მილიონად - მეთქი, ვუთხარი, არა იმიტომ, რომ ახლა მას ნამდვილად შეუძლია(ჯვარი სწერია) ბევრის გადახდა(თუ გაიმეტებს), უბრალოდ, გაყიდვას არ ვაპირებდი.

              ახალი სპექტაკლით რობერტ სტურუამ დაგვიმტკიცა, რომ ბრეხტი(შექსპირიც!) სწორედ მისთვის წერდა.

               კიდევ კარგი, რომ პოლიკარპე კაკაბაძეც მისთვის წერდა!

               ახალ სპექტაკლს რომ უყურებ, თანდათან ხვდები, რომ   არანაკლებ მნიშვნელოვანს გვეუბნება,  ვიდრე თავის დროზე ,,კავკასიურმა ცარცის წრემ“ გვითხრა. ოღონდ, კარგად უნდა გავიაზროთ: ბრეხტი და სტურუა გვეუბნებიან ერთს და უნდა ვიგულისხმოთ მეორე. მაგალითად, შეუძლებელია, ისინი ამას ფიქრობდნენ: „ძლიერს უნდა დაეხმარო, სუსტი უნდა დაჩაგრო!“ პირიქით, სწორედ ამას უპირისპირდებიან.

          რაც შეეხებათ მსახიობებს, რომლებიც „სტურუას არ უყვარს“:

          ზვიად პაპუაშვილი ხანდახან რამაზ ჩხიკვაძეს მოგვაგონებს(ცხადია, შეგნებულად), მაგრამ მთავარი გმირის სახეს თავისი(ძლიერი) ფერებით ხატავს; აქვე უნდა ითქვას: სპექტაკლში  იგრძნობა ნოსტალგია დიდ მსახიობზე. რეჟისორმა იცოდა, რომ  მას მაყურებელი აუცილებლად მოისაკლისებდა და „დაასწრო.“ მართლაც, თუ რაიმე აკლია სტურუას ბოლოდროინდელ დადგმებს, უწინარესად, რამაზ ჩხიკვაძის ვირტუოზობა, თუმცა ისიც აშკარაა, რომ ზვიად პაპუაშვილმა ამ სპექტაკლში ისევე ღირსეულად ზიდა მთავარი გმირის ტვირთი, როგორც  დავით უფლისაშვილმა - „იულიუს კეისარში“...

         სტურუა კი ყოველთვის  სტურუაა...

          ეკა მინდიაშვილის პერსონაჟიც თან ჰგავს და თანაც ძალიან არ ჰგავს იზა გიგოშვილის(ანდა თათული დოლიძის) გრუშეს. ამ მსახიობსაც აქვს თავისი ფერები;

          ნიკა ქაცარიძის შეიხი ქართულ თეატრში ბოლო დროს შექმნილი ერთ - ერთი ყველაზე საინტერესო ნიღაბია;

           აქ ცოტა „შევისვენოთ“.

            თეატრში, რა თქმა უნდა, სიტყვა უმნიშნელოვანესია, თუმცა ზოგიერთ რეჟისორს(გვარასაც ვიტყი და სახელსაც - ლევან წულაძე) ეს ჭეშმარიტება დაავიწყდა. ილია ჭავჭავაძე თეატრს ..ორ ღვაწლს“ სთხოვდა - ენისა და ზნეობის დაცვას.

              ჩვენი თეატრების უმეტესობა  დღეს აღარც ენას იცავს  და აღარც ზნეობას.

              ამჯერად ამას ვერ ვიტყვით: სცენიდან დიდი დრამატურგის ტექსტი  სანიმუშო  ქართულით გვესმის. რაც შეეხება ზნეობას, ეს სპექტაკლი ხომ მთლიანად ამაზეა - ზნეობის უკლებლივ ყველა ასპექტზე.

              და მაინც, თეატრი სანახაობაა და აქ სიტყვის ქმედებად ქცევაა ყველაზე მნიშვნელოვანი. მთავარია არა მხოლოდ ის, რასაც შეიხი ამბობს, არამედ ის, თუ როგორ ამბობს. როგორ შემოდის ნიკა ქაცარიძე!  როგორ დადის! როგორ მეტყველებს! როგორ აცვია! რა მეტყველია ეს ყველაფერი. რობერტ სტურუა(ვისაც „მსახიობი არ უყვარს“) დიდოსტატურად განაგრძობს  დაუვიწყარი არტისტული ნიღბების შექმნას. ამჯერად ნიკა ქაცარიძე აღმოჩნდა „ის ბედნიერი“

           თუმცა, რატომ მხოლოდ ის. იგივე ითქმის დავით დარჩიაზე, ვისი მოსამართლეც, ჩაცმულობითა და მეტყველებით ასევე  გამორჩეული, ერთდროულად განასახიერებს ბრეხტს, სტურუას, თემიდას და სპექტაკლის მთავარ სათქმელს  გამოხატავს. როცა მრავალშვილიანი ქვრივი ჰკითხავს, ჩემი ქმრის მკვლელს რას უპირებო,  პასუხი ასეთია: ,,მას უარესი სასჯელი ელის - აქ დარჩება და იცოცხლებს სამარადისოდ!“;

           დავით გოცირიძეში ყოველთვის იგრძნობოდა დაფარული არტისტული პოტენციალი, რაც ამ სპექტაკლში აღარ დაიმალა;

             აქტიორული დაოსტატების გზაზე ახალ წახნაგებს გვიჩვენებენ ბექა სონღულაშვილი  და   ქეთი სვანიძე;

               სპექტაკლის ქსოვილში ორგანულად ეწერებიან ანდრია თავბერიძე და ედმონდ მინაშვილი.

            ამიტომაც არ გამკვირვებია ბატონი რეზო კლდიაშვილის გამოხმაურება: „რაო, სტურუა ამოიწურაო(ესეც „ადრინდელი“ ლაშა ჩხარტიშვილის გასაგონად - ავტ.)? მიბრძანდით რუსთაველის თეატრში და იხილეთ თეატრალური ზეიმი, მსახიობები ნამდვილი ვირტუოზები არიან. გეთანხმები, ლაშა.“

              იქვეა კოტე მირიანაშვილის კომენტარიც: „ ვეთანხმები ლაშას. ძალიან კარგი სპექტაკლია, დახვეწილი, ნატიფი, გამომგონებლური, ხულიგნური, თვითირონიული, ლამაზი და ა. შ. ნავთობის ფასებზე მუსიკალური ვაჭრობა! რამ მოაფიქრებინა! და თან როგორი ზუსტი, სახიერი და მეტაფორულია ჩვენ დროში, როდესაც ასე აბურთავებენ ამ ნავთობის ფასს. სამჯერ გაცოცხლებულმა მკვდარმა პერსონაჟმა რამაზ ჩხიკვაძის ინტონაციით რომ დაიძახა- აღარ გამანებებთ თავს?! - კიდევ ერთხელ მივხვდი, რომ იცის ამ კაცმა, ყველაფერი იცის და ძალიან მაგარია, მწვერვალებიც მაღალი აქვს და კრიზისებიც შესაბამისი - გენიოსია და რა ქნას?!“

           დიახ, იცის ამ კაცმა, მაგრამ ჩვენ თუ ვიცით?..

          ცხადია, ეს კითხვა ყველას არ ეხება.

          დღეიდან - აღარც ლაშა ჩხარტიშვილს.

          მიხარია...

          ასე იცის სტურუამ...

                                                                                                 იოსებ ჭუმბურიძე      

Read More →

დაკანონებული უკანონობა

                                                         „დაკანონებული უკანონობა“

ბრეხტის ეპიკური თეატრის მთავარი პრინციპია `გაართე და ისე ასწავლე~. თეატრი არის მისთვის ასახვა ცოცხალ სურათებში ნამდვილი ან გამოგონილი ამბებისა, რომელთა ფონზეც ვითარდება ადამიანთა ურთიერთდამოკიდებულება, ასახვა, რომელიც გათვალისწინებულია გასართობად.

ბრეხტი  საქართველოში პირველად  1964 წელს დაიდგა. რეჟისორმა დ. ალექსიძემ რუსთაველის თეატრში განახორციელა ბერტოლტ ბრეხტის პიესა „სამგროშიანი ოპერა“. თუმცა სპექტაკლს დიდი წარმატება ჰქონდა, მან ვერ მიაღწია იმ სრულ განზოგადებას, რომელსაც ბრეხტის თეატრალური ესთეტიკა და, კერძოდ, ეს პიესა ითხოვდა.

პირველი რეჟისორი, რომელმაც გაბედულად გაარღვია საქართველოში რომანტიკული თეატრის, მიმეტურ-ილუზორული თეატრის წრე და დასაბამი მისცა ანტიილუზორულ, პაროდიულ-გროტესკულ თეატრს, რობერტ სტურუაა. 1969 წელს რეჟისორი დგამს ბრეხტის პიესას „სეჩუანელი კეთილი ადამიანი“. სპექტაკლი არ გამოვიდა. მაყურებელი წარმოდგენას გულგრილად შეხვდა, მაგრამ რობერტ სტურუასთვის მას უკვალოდ არ ჩაუვლია. სპექტაკლს მისი შემოქმედებისათვის მაინც დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა. რობერტ სტურუა ერთ-ერთ ინტერვიუში განაცხადებს, რომ საკუთარი თავი, 1969 წელს იგრძნო ბრეხტის „სეჩუანელი კეთილი ადამიანის“ ორ სცენაში, „ქორწილის“ სცენასა და შენ ტეს ზონგში, რომელიც მან მონოლოგად აქცია.* ამ ფაქტის შეგრძნება ალბათ უფრო მოგვიანებით მოხდა, როდესაც მან განახორციელა „სამანიშვილის დედინაცვალი“ თ. ჩხეიძესთან ერთად, „ყვარყვარე“ და „კავკასიური ცარცის წრის“ დადგმები.

1975 წ. სტურუა დგამს „კავკასიურ ცარცის წრეს“. საოცრად მრავალპლანიანი აღმოჩნდა სპექტაკლი - რეჟისორული აზროვნებით, მსახიობთა შესრულებით, მხატვრის (გ. მესხიშვილი), კომპოზიტორის (გ. ყანჩელი) ნამოღვაწარით. სიმფონიზმმა, ურთიერთშერწყმამ ყოველი დეტალისა, ყოველი ხაზისა სპექტაკლს მიანიჭა სისადავე და მთლიანობა. დადგმა სავსე იყო სიმსუბუქით, სინარნარით, უშუალობით, პლასტიკურობით, სიცოცხლით, მხიარულებით და გაოცებდა სინთეზურობით. ეს იყო სპექტაკლი-შედევრი, რომელიც მსოფლიოში ყველა დროის ერთ-ერთ საუკეთესო დადგმად არის აღიარებული.

1994 წელს რობერტ სტურუა რუსთაველის თეატრში მეორედ დგამს ბრეხტის „სეჩუანელ კეთილ ადამიანს“. ეს იყო ერთგვარი მითოლოგიური იგავი სამყაროს წყობაზე. ეს უკანასკნელი ადამიანის მიერ ბოლომდე შეუცნობელია და ალბათ, ამიტომაც ყოველ ნაბიჯზე ღალატობს ღვთაებრივ კანონებს. რობერტ სტურუამ ღიად დატოვა კითხვა - შეძლებს კი შენ ტე სიკეთის შენარჩუნებას, ბალაგანიდან, ქაოსიდან წამოდგომას, ზნეობრივ გამარჯვებას. დარჩება თუ არა იგი კეთილ ადამიანად? „კავკასიური ცარცის წრისგან“ განსხვავებით, „სეჩუანელი კეთილი ადამიანის“ სტურუასეული ბრეხტი უფრო სკეპტიკური იყო. აქ, ამ სპექტაკლში ბრეხტისეული „გაუცხოების  ეფექტი“ ყველაზე უფრო მეტად აისახა რეჟისორისა და დროის გაუცხოებაში.

2016 წლის თეატრალური სეზონი (137-ე) რუსთაველის თეატრში რობერტ სტურუას და ნიკოლოზ ჰაინე-შველიძის მიერ დადგმული ბრწყინვალე სპექტაკლით - ბრეხტის „დაკანონებული უკანონობით“ - დასრულდა. ეს, რობერტ სტურუას მიერ რუსთაველის თეატრში განხორციელებული, ბრეხტის მესამე პიესაა, თუ არ ჩავთვლით „ყვარყვარეში“ გამოყენებულ ეპიზოდს „არტურო უის კარიერიდან“. ბრეხტმა „გამონაკლისი და წესი“ 1930 წ. დაწერა და იგი დიდაქტიკურ-განმანათლებლურ ნაწარმოებთა რიცხვს განეკუთვნება. ეს არ არის ბრეხტის საუკეთესო პიესა და დიდი პოპულარობითაც არ სარგებლობს.

რობერტ სტურუა  ისევე თავისუფლად ეპყრობა ბრეხტის პიესებს, როგორც ამას სხვა ავტორთა მიმართ აკეთებს. რეჟისორი  დადგმას ტექსტის მონტაჟიდან იწყებს ხოლმე და სპექტაკლის ახალ, საკუთარი კონცეფციის, სათქმელის გამომხატველ ტექსტს ქმნის. ამ შემთხვევაში დამდგმელებმა სათაურიც შეცვალეს. ორიგინალში პიესას „გამონაკლისი და წესი“ ჰქვია. რეჟისორებმა სახელწოდება პიესაში არსებული ზონგებიდან აიღეს. პიესიდან ზოგი ტექსტი საერთოდ გაქრა, ზოგიც ჩამატებულია, გაკეთდა კუპიურები, გადაადგილდა ეპიზოდები, გაჩნდნენ გადაკეთებული პერსონაჟებიც. მაგალითად ქარავან-სარაის მეპატრონე შეიხად, ხოლო მოსამართლე - ბუდისტ ბერად იქცა. ფაქტობრივად, შეიძლება ითქვას, რომ დამდგმელებმა პიესის ფაბულა გამოიყენეს, ბრეხტის ნაწარმოების საკუთარი სცენური ვერსია შექმნეს და სპექტაკლის ჟანრი მხიარულ არაკად განსაზღვრეს. არადა ეს მხიარული არაკი ორ მოქმედებად დღეს მსოფლიოში არსებულ სერიოზულ, მტკივნეულ პრობლემებზე მოგვითხრობს. ბიზნესმენ (პიესაში - ვაჭარი) კარლ ლანგმანის მოგზაურობა უდაბნოში, ნავთობის საბადოს დასაპატრონებლად კიდევ უფრო გამდიდრებისათვის, ადამიანის მიერ ადამიანის ჩაგვრაზე, ადამიანის სწრაფვაზე გამდიდრებასა და ძალაუფლების მოპოვებისათვის, სიკეთის დაუფასებლობაზე, ადამიანის მორალურ და ფიზიკურ განადგურებაზე, იმაზე რომ - „კეთილ კაცს სიკეთე ღუპავს“ - რეჟისორებმა იუმორით, ირონიით, გროტესკით, სიმსუბუქით გადმოსცეს. შეიძლება ითქვას, ეს სპექტაკლი, ბრეხტის თეატრის მთავარი პრინციპის - გაართე და ისე ასწავლე - ერთ-ერთი საუკეთესო  მაგალითია. რობერტ სტურუამ და ნიკოლოზ ჰაინე-შველიძემ, ბრეხტისა და ქართული სათეატრო ტრადიციების, სტურუასეული სათეატრო ენის შერწყმით, ფეერვერკული სანახაობა შექმნეს.

აღსანიშნავია, რომ სპექტაკლის სცენოგრაფია თავად დამდგმელებს ეკუთვნით. მოდერნისტულ-კუბისტურ სტილში შექმნილი სასცენო გაფორმება გაოცებს თავისი სილამაზით და სისადავით. მთელი სპექტაკლის განმავლობაში დეკორაცია არ იცვლება. მთელ სცენაზე გადაჭიმული თეთრი ფერის ნაჭერი - დაუსრულებელი უდაბნოს ასოციაციას ქმნის. ზევით კი სამი კუბისტური ფიგურაა ჩამოკიდებული: წითელი და თეთრი სამკუთხედი, ლურჯი წრე. სცენა კუბისტურ ნახატს მოგაგონებთ. რეჟისორები განათების მეშვეობით ქმნიან ამა თუ იმ სცენის, ამა თუ იმ ეპიზოდის განწყობას. უდაბნო თეთრი ფერისაა, ოაზისი - მწვანე და ლურჯი, შეიხის სამფლობელოში წითელი ფერი სჭარბობს, ულამაზესად არის გაკეთებული ვარსკვლავებით მოჭედილი უდაბნოს ცა ღამით. განათებითვე ქმნიან რეჟისორები ფეერვერკის იმიტაციას - ნავთობის საბადომდე მიღწევის ეპიზოდში.

გია ყანჩელის მუსიკა სპექტაკლის პლასტიკურ ნახაზს სიმსუბუქესა და ჰაეროვნებას მატებს. დადგმაში გამოყენებულია აგრეთვე ბახის, ბეთჰოვენის, მოცარტის ვერდის, ვაგნერის, შოპენის, ლისტისა და შუბერტის ნაწარმოებები. ხოლო, მეორე ექსპედიციის გამოჩენასა თუ ჩავლას სცენაზე ბითლზების ცნობილი სიმღერა „Yellow Submarine“ გასდევს ფონად. კოტე ფურცელაძის მიერ შექმნილი ქორეოგრაფიული ნახაზი  კიდევ უფრო ამძაფრებს სპექტაკლის ირონიულ-გროტესკულ სტილისტიკას. მსახიობების მოძრაობა თავისუფალი და მსუბუქია. მუსიკა და ქორეოგრაფია მსახიობებს ეხმარება პერსონაჟებისათვის დამახასიათებელი პლასტიკის შექმნაში. მსახიობთა ჟესტიკულაცია, მიმიკა, მიხვრა-მოხვრა, მოძრაობა განსაკუთრებული, მხოლოდ ამა თუ იმ ტიპაჟისთვიის განკუთვნილი და მაყურებლისათვის დასამახსოვრებელია.

ორმოქმედებიანი სპექტაკლი, რომელიც შესვენებიანად დაახლოებით ორი საათი გრძელდება საოცარ რიტმში მიმდინარეობს, მაყურებელს ერთი წუთით მოდუნების საშუალებას არ აძლევს. სულმოუთმენლად ელი მოვლენებისა თუ მოქმედების განვითარებას. რეჟისორთა გადაწყვეტით მაყურებელი თავიდანვე ჩართულია სპექტაკლის მსვლელობაში. პირველივე სცენაში, როდესაც შავებში ჩაცმული პერსონაჟები, გაბმული ღმუილის ფონზე, სიღრმიდან, თითქოს ჯოჯოხეთიდან მოგვევლინებიან, ავანსცენის გასწვრივ განლაგდებიან და მაყურებელს მიმართავენ. პირველივე ზონგში გაისმის სიტყვები: „უკანონობას კანონი იცავს“... „მორჩილად ვიტანთ ჩვენ ძალადობას“... „სნეული კვდება, ძლიერი მეფობს“... ეპიზოდიდან ეპიზოდზე, ამბიდან ამბავზე გადასასვლელად რეჟისორები ტრანსპარანტებს იყენებენ. თითოეული ამბის დაწყების წინ ტრანსპარანტი შემოაქვთ წარწერით, რომელიც ამ ეპიზოდის არსს გადმოსცემს. მაგალითად:  „ცხოვრება უდაბნოა“, „ნავთობი ჩვენია“, „თუ საჭირო ხარ გადაგარჩენენ“ და ა. შ.

მუსიკისა და განათების ხელშეწყობით ზუკა პაპუაშვილის კარლ ლანგმანის და მისი მხლებლების ბექა სონღულაშვილის - გამყოლის, დავით გოცირიძის - მუშის პირველი შემოსვლა სცენაზე ეფექტური და დამაინტრიგებელია. ზუკა პაპუაშვილის ლანგმანი - მოკლე შარვალში, გამაშებში, თეთრ პერანგსა და შავ ჟილეტში გამოწყობილი XX საუკენის დასაწყისის მოგზაურ-ბიზნესმენს მოგაგონებთ. მხლებლებს თეთრი კოსტიუმები აცვიათ და შავი გრძელყურებიანი ჩაფხუტები ახურავთ. მათი ჩაცმულობა ლანგმანის მათადმი დამოკიდებულების გამომხატველია. მდიდარი ბიზნესმენი მათ, როგორც ძაღლებს ისე ეპყრობა.

ლანგმანის პირველ გამოჩენას სცენაზე ხალხი-მასა აღფრთოვანების გამომხატველი ოვაციებით ხვდება. იგი ახალი ნავთობის საბადოს აღმოჩენის და ამ საბადოს დასაპატრონებლად კონკურენციის ამბავს ამცნობს სცენაზე მყოფებსა თუ მაყურებელს. მსახიობის პლასტიკაში, ქმედებაში, თამაშის სტილსა თუ მეტყველებაში, თავიდანვე გამოსჭვივის პაროდია და გროტესკი. დამდგმელებმა პირველივე სცენიდან  - დეკორაციით, ტრანსპარანტებით, მუსიკით, მსახიობთა პლასტიკით, ჟესტიკულაციით, მიმიკით, მეტყველების სტილით განსაზღვრეს სპექტაკლის ირონიულ-გროტესკული, პუბლიცისტური ელემენტებით გაჯერებული   სტილისტიკა. ზუკა პაპუაშვილის ლანგმანი სიტყვის წარმოთქმას მოულოდნელად - „ხი-ხი, ხა-ხათი“ - ასრულებს.

დამდგმელებმა ბრეხტის პიესისაგან განსხვავებით თავიდანვე გაუმხილეს მაყურებელს ლანგმანისა და მისი მხლებლების უდაბნოში მოგზაურობის დრამატული დასასრულის შესახებ. ეკა მინდიაშვილის მუშის ცოლი ჩვილი ბავშვით ხელში, შავებში გამოწყობილი შემორბის სცენაზე და ამაღლებულ-ემოციური ინტონაციით მაყურებელს უყვება უდაბნოში მისი ქმრის ტრაგიკული მკვლელობის შესახებ. ამის შემდეგ იწყება ლანგმანისსა და მისი ორი მხლებლის დაუსრულებელი მოგზაურობა უდაბნოში. თეთრად განათებულ სცენაზე ზუკა პაპუაშვილი, დავით გოცირიძე და ბექა სონღულაშვილი წრეზე ხან დადიან, ხან ხოხავენ, ხან უსულოდ გდიან და ვერ ინძრევიან. ლანგმანი საწადელის მისაღწევად არც თავის დაქირავებულ მუშებს ინდობს და არც საკუთარ თავს. მან ხომ კონკურენტებს უნდა მიასწროს ნავთობის საბადომდე, ვინაიდან ახალი საბადოს მფლობელობა დასწრებაზეა. ვინც პირველი მიაღწევს დანიშნულების ადგილამდე მეპატრონეც ის გახდება. დამდგმელებმა გროტესკულად წარმოაჩინეს კონკურენტებიც. მეორე ექსპედიციის უფროსს შავ მოტმასნულ ტყავის შარვალსა და მკერდზე მომდგარ მაისურში ქეთი სვანიძე განასახიერებს. მეორე ექსპედიციაც სამი წევრისგან შედგება - ერთი ქალი და ორი მამაკაცი. ისინი რეჟისორებმა ამერიკელებად მონათლეს. ერთ მამაკაცს შავი სათვალე უკეთია და მაგნიტოფონი უჭირავს ხელში, მეორე კი გასული საუკუნის 60-ანი წლების ჰიპს მოგაგონებთ. როგორც უკვე აღვნიშნე მათ „ჩავლებს“ ბითლზების ცნობილი სიმღერა „Yellow Submarine“ გასდევს ფონად. მათი მოძრაობა, მიხვრა-მოხვრა, პლასტიკა გაშარჟებულად თავისუფლების გამომხატველია. გერმანელი ლანგმანისათვის ქეთი სვანიძის პერსონაჟი არც მეტი არც ნაკლები - „საშიში ბოზია, რომელსაც უნდა უფრთხილდე“.

ღონემიხდილი დავით გოცირიძის მუშა ქვიშაზე გართხმული გდია. მას აღარ ძალუძს წამოდგომა. ყოველგავარი ძალები გამოეცალა. გაბრაზებული ლანგმანი ბექა სონღულაშვილის გამყოლს ლანძღავს - ეს ვინ შემომაჩეჩე მტვირთავადო. მათრახს აწვდის და ეუბნება - დაარტყიო. სევდანარევი ირონიით გადაწყვიტეს ეს ეპიზოდიც რეჟისორებმა. რობერტ სტურუამ ამბის გასამძაფრებლად ბრეხტის დრამატული ნაწარმოების ეს სცენაც შეცვალა. პიესაში ლანგმანი გამყოლს ფულს სთავაზობს მეგობრის გამათრახების სანაცვლოდ. ღონემიხდილი მტვირთავი ჩუმად ეუბნება გამყოლს დამარტყი ოღონდ მსუბუქადო. სპექტაკლში, როდესაც ბექა სონღულაშვილის გამყოლი ფულის სანაცვლოდაც უარს ამბობს მეგობრის გამათრახებაზე, ადამიანური სულმოკლეობის წარმოსაჩენად, რეჟისორებმა ლანგმანს ფული თავად მსხვრპლისთვის შეათავაზებინეს. დათუნა გოცირიძის გაჭირვებული მტვირთავი, რომელსაც სახლში ფეხმძიმე ცოლი ელოდება, ფულის სანაცვლოდ მეგობრისგან გამათრახებას მოითხოვს. ადამიანი ფულის გამო ყველაფერზე მიდის, მაგრამ ლანგმანისგან განსხვავებით, მტვირთავს ფული თავისი ოჯახის ფიზიკური გადარჩენისთვის სჭირდება. ბექა სონღულაშვილის პერსონაჟი უმოწყალოდ სცემს მეგობარს. ამ ქმედებაში რეჟისორებმა და მსახიობმა თითქოს მტვირთავის პროტესტი გამოხატეს მეგობრის სულმოკლეობის გამო. რაც უნდა გიჭირდეს, ფულის გამო არ ღირს ადამიანური ღირსების დაკარგვა და ყურმოჭრილ მონად ქცევა. ცხოვრებისეული უკუღმართობის გასამძაფრებლად რეჟისორებმა სცენის ბოლოს ლანგმანს ათქმევინეს - „როგორ გაფუჭდა ეს ხალხი, ერთ პატიოსან კაცსაც ვერ იპოვი, ფუი“.

ლანგმანი საწადელის მისაღწევად ყველაფერზე მზადაა: უძილობაზე, უჭმელობაზე... დაქანცული მოგზაურები ოაზისს მიადგებიან. გამყოლი და მუშა გახარებულები არიან, ბოლოს და ბოლოს დაისვენებენ და საჭმელს შეჭამენ. ლანგმანი „ფილოსოფოსობას“ იწყებს თემაზე  - საკვების მიღებისა და მონელების შესახებ. ბექა სონღულაშვილის გამყოლს ბოლოს და ბოლოს ყელში ამოსდის არაადამიანური მოპყრობა და პროტესტს გამოთქვამს. აქაც რეჟისორებმა ირონია და გროტესკი გამოიყენეს. გამყოლი ამაღლებულ ადგილზე დგება და მგზნებარედ წარმოსთქვამს ტექსტს მშრომელი ხალხის უფლებების შესახებ - „შრომის კოდექსის თანახმად, ჩვენ გვაქვს ჭამის უფლება“. ლანგმანი მათ დასაშოშმინებლად კანაფს გააბოლებინებს. საბოოლოდ იგი პანჩურის ამოკვრით ითხოვს სამსახურიდან „მეამბოხე-რევოლუციონერს“, რომელიც ცდილობს მუშაც აიყოლიოს საკუთარი უფლებების დაცვაში.

კომიკური ელემენტებითაა გაჯერებული შეიხთან შეხვედრისა და ვაჭრობის სცენა. სამხედრო მარშის ფონზე შემოდიან სცენაზე შეიხი და მისი ამალა: მცველები და თავიდან ფეხებამდე შავებში გამოწყობილი ცოლები. ძალიან სასაცილოა ნიკა ქარციძის შეიხი - მსუქანი, დამახასიათებელი გაწელილი ლაპარაკის მანერით, მამათმავლობაზე მინიშნებებით. მას თავიდანვე მუშა მოეწონება და მისი მიმართვა მუშისადმი - „პატატა“ - ვფიქრობ ე. წ. „ფრთიან“ გამონათქვამად დარჩება მაყურებლის მეხსიერებაში. პაროდირებულია მდიდარი შეიხისა და ბიზნესმენის ვაჭრობის სცენა. მოვაჭრენი კომპოზიტორის არჩევაზე დაობენ, ვისი მუსიკის ფონზე უნდა მოხდეს დიდი შეთანხმება: შოპენის, ბეთჰოვენის თუ ლისტის? ზუკა პაპუაშვილი და დავით გოცირიძე მაყურებლისკენ ზურგით ავანსცენის პარაპეტზე ჩამოსხდებიან და როიალზე დაკვრის იმიტაციას ქმნიან. შეიხს მის მიწაზე არსებული ნავთობის საბადოდან მოგების ნახევარი უნდა, ლანგმანი მესამედს სთავაზობს, შოპენის ფონზე შეიხი არ თანხმდება. ლანგმანი ხრიკს მიმართავს და მტვირთავთან ერთად შეიხის საძულველი ლისტის „კამპანელას“ დაკვრას იწყებს. ლანგმანი საწადელს მიაღწევს, ლისტის მუსიკით ღონემიხდილი შეიხი მესამედზე თანხმდება.  ამ ემოციური ვაჭრობის დროს ცოლები თავიანთ დამოკიდებულებას, ე. წ. „საკვანძო მომენტებში“, მუსლიმი ქალებისთვის დამახასიათებელი ბგერების გამოცემით გამოხატავენ. სპექტაკლის მსვლელობისას სიმსუბუქისა და გროტესკის გასამძაფრებლად რეჟისორები კიდევ ერთ ხერხს მიმართავენ - მთავარი ტექსტიდან გადახვევის პრინციპს. მაგალითად ნიკა ქაცარიძის შეიხი დამღლელი და მსითვის წამგებიანი ვაჭრობის შემდეგ უცბად კითხულობს: „გამაგებინეთ ვინ დაწერა ეს პიესა“? მუშა უპასუხებს - „ბრეხტმა“. შეიხი - „ცოცხალია“? მუშა - „მგონი მოკვდა“. შეიხი - „საბრალო ბრეხტი“. აქ რეჟისორი მოულოდნელ სვლას აკეთებს. გაისმის სიმღერის ნაწყვეტი ლეგენდარული „კავკასიური ცარცის წრიდან“  - „იყიდეთ, იყიდეთ, იყიდეთ რამე“.  რობერტ სტურუამ ამ ეპიზოდში დახვეწილი ირონია და თვითირონია ჩადო. მუსიკალური ციტირების შემდეგ სპექტაკლის პერსონაჟები კითხულობენ: ვაგნერია? არა ვერდია...

ლანგმანსა და მუშას ბოლო დაბრკოლების - აბობოქრებული მდინარის  გადალახვა რჩებათ. ძალიან ეფექტურად გამოსახეს რეჟისორებმა მდინარე. სცენის სიღრმიდან წამოსული გრძელი, განიერი ნაჭერი მდინარესავით დაეფინება თეთრ სივრცეს. თვითირონიის გამოხატულებაა აგრეთვე ლანგმანის სიტყვები: „სად იშოვეს ამხელა შავი ნაჭერი“?.. მუშამ ცურვა არ იცის, ლანგმანი აიძულებს მდინარეში შესვლას და მერე თავად გადაარჩენს. საბოლოოდ ისინი მიაღწევენ საბადომდე, მაგრამ ორივე დაქანცული და უწყლობით გათანგულია. მათი წყლის მათარები ცარიელია. ლანგმანს წყურვილი კლავს. მუშას ახსენდება მეგობრის დატოვებული წყლით სავესე მათარა და ცდილობს ლანგმანს მიაწოდოს. გონებაამღვრეული ლანგმანი მათარას ქვის ლოდად მიიჩნევს, ჰგონია რომ მუშა მოკვლას უპირებს. ამოიღებს იარაღს და კლავს მუშას.

დამდგმელებმა ბრეხტის პიესის ფინალიც შეცვალეს. დავით დარჩიას ბუდისტი ბერი-მოსამართლე, უზენაესობის გამომხატველი ტახტრევანით ზევიდან ეშვება სცენაზე. სასამართლოს სცენა გროტესკულ-კომიკური ელემენტებითაა აღსავსე. ამ ეპიზოდში, რეჟისორებმა მკვდრეთით აღდგინების მითიც გამოიყენეს. სიმართლის დასადგენად მოსამართლე მუშას ორჯერ აცოცხლებს. კონკურენტების მხარეზე გადასული მტვირთავი გაამხელს, რომ მუშას ხელში ქვის ლოდი კი არა მათარა ეჭირა. მუშა პროტესტს გამოთქვამს: რა გინდათ, დამანებეთ თავი, რით ვერ გაიგეთ მკვდარი ვარ მკვდარი. იგი ემუდარება მოსამართლის - „აქ არ დამტოვო“. მოსამართლე ეკითხება მუშას: რატომ მიუახლოვდა იგი მათარით ხელში ლანგმანს და როდესაც გაიგებს, რომ მუშას უნდოდა ლანგმანისთვის წყლის მიწოდება, გვმოძღვრავს: „თუ გვერდში მდგომი წყურვილისაგან კვდება, უმალ დახუჭე ორივე თვალი. თუ ვინმე კვნესის სწრაფად დაიხშე ყური, იმ ხელს მოგაჭამს, რომელსაც უწვდი. სიკეთის მთესველს სიკეთე ღუპავს“.   მოსამრთლის ულმობელ განაჩენშიც - კეთილი კაცის ადგილი ჯოჯოხეთშია, ლანგმანი კი აქ დარჩება და იწოწიალებს მარად - რა თქმა უნდა, გროტესკი და პაროდია გამოსჭვივის.

სრულიად მოულოდნელად, აბსურდის ელემენტების გამოყენებით დაასრულეს დამდგმელებმა სპექტაკლი. ლანგმანი ავანსცენაზე გამოდის და მაყურებელს მიმართავს: „ბატონებო და ქალბატონებო, სულ რომ შუაზე გასკდეთ და ყირაზე დადგეთ „ბარსა“ ჩემპიონია, თავისუფლება კატალონიას“... სინათლე ქრება და სრულ სიბნელეში გაისმის აკაკი წერეთლის: „ცა ფირუზ ხმელთ ზურმუხტო“... თეატრში თეატრის პრინციპით დადგმული სპექტაკლი გაოცებს რეჟისორთა ფანტაზიით, სიმსუბუქით, ამბის დინამიკური განვითარებით, თვითირონიით, იუმორით, გროტესკით, მსახიობების მიერ შექმნილი პაროდირებული სახეებით. სპექტაკლი  ზოგადსაკაცობრიო, სერიოზულ პრობლემებზეა. ამისდა მიუხედავად რობერტ სტურუას და ნიკოლოზ ჰაინე-შველიძის დადგმის სტილისტიკა  მაყურებელს დასვენების საშუალებას და ესთეტიკური სიამოვნების განცდას ანიჭებს. სპექტაკლი სიცილთან და განტვირთვასთან ერთად სერიოზულად ჩაგაფიქრებს: „რა დაემართათ ადამიანებს, რატომ გახდნენ ისინი ასეთი უგულოები“.

                                                                                                                                           მაკა ვასაძე

Read More →

არაბეთის სურნელოვანი ბალახები

                                              ,,წყეულო ლაქავ, გამშორდი-მეთქი!..“

,,ლედი მაკბეტი - გამშორდი, წყეულო ლაქავ გამშორდი - მეთქი!..

ჯოჯოხეთში უკუნეთის სიბნელეა... გრცხვენოდეს, გრცხვენოდეს!

მეომარი და თრთოლვა! ან რათ გეშინიან, შეგვიტყობენო?! თუნდა

შეგვიტყონ, ვინ გაბედავს ანგარიშის მოთხოვნას?        ვინ იფიქრებდა,

რომ ბერიკაცს იმდენი სისხლი ექნებოდა!“

,,ლედი მაკბეტი - ... რა ვქნა, ამ ხელებს თავის დღეში სიწმინდე აღარ

მოეკიდებათ!..“

,,ლედი მაკბეტი - მაინც სისხლის სუნი მომდის; მთელის არაბეთის

სურნელოვანი ბალახები ამ პატარა ხელს ვერ გაწმენდნენ...“

უილიამ შექსპირი - ,,მაკბეტი“.

       მთელი სცენა სიბნელეშია გახვეული. თითქმის, არაფერი ჩანს. სიღრმეში, მარჯვენა კუთხეში, მომცრო სვეტივით, ოდნავ გამოჩნდება სივრცე. თოვს, ბარდნის... ისეთი შეგრძნება გვეუფლება, აუცილებლად ძლიერი ქარიც უნდა უბერავდეს... უფრო სწორად, იქაურობას უნდა გლეჯდეს... შავებში გახვეული ქალის პატარა სხეული, ძლივს მოჩანს... თოვლსა და ქარში, თითქოს სიარულიც უჭირს... ან იქნებ, განვლილი მძიმე ცხოვრების, ჩადენილი ცოდვების, არცთუ სახარბიელო ხვედრის ტვირთი აწვება მის სუსტ ზურგსა თუ მხრებს... თავისუფლად გადაადგილების შესაძლებლობას უზღუდავს, სულაც უსპობს... ამიტომ, წელში მოხრილა მარიამი (ნანუკა ხუსკივაძე), ბარბაცებს კიდეც... რაღაც მომენტში, წაიფორხილებს, დაეცემა... მერე, მიმივით იწყებს მოძრაობას. ხაზგასმით შენელებულად გადაადგილდება სცენაზე, რის გამოც, პანტომიმის თეატრის მსახიობს მოგვაგონებს (ქორეოგრაფი - მარიამ ალექსიძე).

        თამაზ ჭილაძის პიესა ,,არაბეთის სურნელოვანი ბალახები“, შოთა რუსთაველის სახელობის თეატრის ექსპერიმენტულ სცენაზე, რეჟისორმა ნიკოლოზ ჰაინე-შველიძემ დადგა. ამ დრამატურგის ნაწარმოებები, ჯერ კიდევ გასული საუკუნის 60-ანი წლებიდან იდგმებოდა რუსთაველის თეატრში (რეჟისორები იყვნენ: გიზო ჟორდანია, თემურ ჩხეიძე). 70-ანი წლების მიწურულს, რობერტ სტურუამ, თ. ჭილაძის პიესის მიხედვით, ძალზე საინტერესო წარმოდგენა, ,,როლი დამწყები მსახიობი გოგონასათვის“ შეთხზა. მას შემდეგ,  რეჟისორმა დრამატურგის რამდენიმე ქმნილება გადაიტანა სცენაზე. საკმარისია გავიხსენოთ: ,,ნახვის დღე“, ,,ჭალას ჩიტი მომკვდარიყო“, ,,ნადირობის სეზონი“... თუ არ ვცდები, ,,არაბეთის სურნელოვანი ბალახები“, რომელიც დაახლოებით ორი ათეული  წლის წინაა დაწერილი, ქართულ სცენაზე პირველად დაიდგა.

       ვფიქრობ, ზედმიწევნით მართებულია დამდგმელი რეჟისორის  პოზიცია. ჯერ ერთი, ძალზე რთულია (თითქმის, წარმოუდგენელიც კი), ისეთი პიესის სცენაზე გადატანა, რომელშიც დინამიური, მიმზიდველი, დამაინტრიგებელი ამბავი არაა. ყველაფერს, რომ თავი დავანებოთ, ასეთ წარმოდგენაზე მაყურებლის (მით უფრო, ჩვენი მენტალიტეტიდან გამომდინარე)მოყვანა, ნამდვილი დილემაა. თამაზ ჭილაძის პიესაში, ერთი შეხედვით, განსაკუთრებული არაფერი ხდება. თბილისში, გასული საუკუნის 90-ანი წლების  დასაწყისში, სამოქალაქო ომი მძვინვარებს. თუმც, ყველაფერი ეს გარეთ ხდება. მხოლოდ ინტენსიური სროლის, მძლავრი აფეთქების ხმა აღწევს მოქმედ პირებამდე. კიდევ, მათ შიათ, ცივათ, შუქი არა აქვთ. ესაა, ასაკის გამო, სულ სხვა რეალობაში გადასული, საკმაოდ ხანდაზმული რძალ-დედამთილი... სიკვდილსაც, რომ დავიწყებია, თითქოს... გარეგნული ზრდილობიანი ეტიკეტის, ერთმანეთის მიმართ გამოვლენილი მზრუნველობის მიღმა, უკომპრომისო შინაგანი დაპირისპირება და ზღვარდაუდები ფარული, უკიდურესი სიძულვილი იმალება.

        ნიკოლოზ ჰაინე-შველიძე, თითქოს უარს ამბობს ეპოქის დაკონკრეტებაზე. თუმც, ყურადღებიანი მაყურებელი მაინც მიხვდება, რომ რძალ-დედამთილის დიალოგი-დუელი თუ ორთაბრძოლა, უახლოეს წარსულში მომხდარი თბილისის ომის ფონზე ვითარდება; მაგრამ, რეჟისორი ამის ხაზგასმას გაურბის. ყოველივე ზემოაღნიშნული ფონია მხოლოდ, ოდნავი მინიშნება. მისთვის უმთავრესი ანასტასიასა (ნანა ფაჩუაშვილი) და მარიამის ხასიათთა გახსნა, მათი შინაგანი სამყაროს წარმოჩენაა. რაც მთავარია, რელიეფურად, მკაფიოდ, ხელშესახებად იკვეთება ამ ორ ადამიანს შორის არსებული უმწვავესი კონფლიქტი. რაღაც მომენტში, იმიტომ რომ რეჟისორი განზრახ გაურბის დროის, ეპოქის, ყოფის დეტალიზაცია-დაკონკრეტებას, მაყურებელს ჰგონია, თითქოს აბსურდის ჟანრის სპექტაკლს ესწრება; სადაც, მოქმედების ადგილი, მოქმედი პირნი განზოგადოებულ-აბსტრაგირებულნი არიან. ამას ხელს უწყობს ხაზგასმულად პირობითი სცენოგრაფია (მხატვარი - მირონ შველიძე) და ძალზე შთამბეჭდავი, სათანადო ატმოსფეროსა თუ განწყობის ზედმიწევნით უტყუარად შემქმნელი მუსიკალური გაფორმება (კომპოზიტორი- ნიკა მაჩაიძე).

    რეჟისორი, ქორეოგრაფთან (მ. ალექსიძე) თანამშრომლობით, შეძლებისდაგვარად (ხან წარმატებით, ხან კი წარუმატებლად) ცდილობს, ორი ქალის უხვსიტყვიანი, ვრცელი დიალოგი, სახიერ, დინამიურ წარმოდგენად აქციოს. ამიტომ, თხზავს პლასტიურ, ქმედით მიზანსცენებს. უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ მიუხედავად, ერთი შეხედვით, მინიმალისტური დეკორაციისა თუ „ღარიბი“ რეკვიზიტისა, ყველაფერი ის, რაც სცენაზეა, მოქმედებაშია ჩართული; ძალზე მრავალფეროვანი და ეფექტურია განათების პარტიტურა. უდაოდ იგრძნობა ისეთი მხატვრის ოსტატობა, გემოვნება, ხედვა, როგორიც მ. შველიძეა... და ბოლოს, რაც არ უნდა სახიერი, შთამბეჭდავი, მიმზიდველიც არ უნდა იყოს ყოველივე ზემოაღნიშნული, ყველა ეს კომპონენტი, რისგანაც თეატრის სინთეზური ხელოვნება შედგება, აბსოლუტურად გაფერმკრთალდება თუ სცენაზე არაა ორი მსახიობი-ოსტატი...

         ნანა ფაჩუაშვილი და ნანუკა ხუსკივაძე სხვადასხვა თაობის, სხვადასხვა სამსახიობო სკოლის წარმომადგენლები არიან. თუმც, რაც იმ საღამოს, რუსთაველის თეატრის ექსპერიმენტულ სცენაზე ვნახე,  უდაოდ მისაბაძი, იშვიათი პარტნიორობის მაგალითი გახლდათ. ორივე მსახიობი ზედმიწევნით ყურადღებით უსმენდა პარტნიორს, აკვირდებოდა მის პლასტიკას, მოძრაობას; რაც მთავარია, პარტნიორთან ერთად,  თავიდან ბოლომდე ჩართული იყო სასცენო ქმედებაში; ისინი ორგანულად, ბუნებრივად, დამაჯერებლად, უტყუარად გადმოგვცემდნენ თავიანთი სცენური გმირების განცდას, ნააზრევს, შეგრძნებებს... რაც მთავარია, ეს ემოცია წრფელი შინაგანი განცდის გამოძახილი გახლდათ და არა ,,ნათამაშები“, ყალბი, ხელოვნური...

        ნანა ფაჩუაშვილის მიერ განსახიერებული ანასტასია ყოფილი მსახიობია; მაყურებლის თუ მამაკაცთა ყურადღებას მიჩვეული; ერთგვარად, ყოველივე ამით განებივრებული, ჭირვეული ზნის ქალბატონიც კია. მუდამ, ყურადღებისა თუ მზრუნველობის ქვეშ ყოფნის ეგოისტური სურვილი ამოძრავებს. მსახიობი, განცდისა თუ ემოციის ამ მრავალფეროვან პალიტრას, ძალზე გამომსახველი საშემსრულებლო მანერით წარმოაჩენს. კიდევ ერთი შტრიხი, დეტალია ხაზგასასმელი. ნ. ფაჩუაშვილის მიერ განსახიერებული ანასტასია, მართალია ასაკით ბევრად უფროსია თავის რძალზე, მაგრამ მაინც ერთგვარი ქედმაღლობით, ზემოდან დასცქერის მარიამს. შემთხვევას არ უშვებს, საკუთარ უპირატესობას ხაზი არ გაუსვას. ყოველივე ეს რამდენიმე ფაქტორს ემყარება. ჯერ ერთი, ანასტასია ყოფილი მსახიობია, წარმატებაც უნახავს და თაყვანისმცემელთა ზღვა არმიაც. ამდენად, რძალს უნიჭო ერთფეროვნებად აღიქვამს, რომელსაც მასთან შედარებით, საკმაოდ უფერული, უღიმღამო, ყოფით -პროზაული, მოსაწყენ-მოსაბეზრებელი ცხოვრება აქვს გამოვლილი. მაშინ, როცა ანასტასია, პროფესიასა თუ პირად ცხოვრებაში, ფეიერვერკული, თვალისმომჭრელი, სულის შემგუბებელი კალეიდოსკოპური მრავალფეროვნებით იყო განებივრებული; სამჯერ გახლდათ გათხოვილი; ამას გარდა, სხვაც ბევრი ეტრფოდა. ბოლოს, მისი მეუღლე ყველა ქალისათვის საოცნებო მამაკაცი იყო... რომელიც, იმ ავბედით დროს (გასული საუკუნის 30-ანი წლები) დახვრიტეს... ანასტასია და მარიამი იმგვარად აღწერენ ამ კაცის გარეგნულ პორტრეტს თუ წარმოაჩენენ მის ხასიათს, ძალაუნებურად, სანდრო ახმეტელის ფოტო თუ პიროვნება წამოგიტივტივდება მეხსიერებაში...

     ნანუკა ხუსკივაძის სცენური გმირი, დედამთილთან შედარებით, აშკარად წამგებიანი ხვედრის ადამიანია. მსახიობი, გარეგნულადაც ცდილობს, ერთგვარად უსახური, დაკომპლექსებული ადამიანის სცენური პორტრეტი შექმნას. მან ასე იცხოვრა, დედამთილის ჩრდილქვეშ, მის მიმართ მოწიწებასა და მორჩილებაში; როგორც სახლის პატარა, ფინია ძაღლმა, რომელიც ოჯახში ყველას კუდს უქიცინებს; ცდილობს ასიამოვნოს მათ. პირად ცხოვრებაშიც არ გაუმართლა. არა მხოლოდ იმიტომ, რომ თავისი დედამთილივით თეატრის ე.წ. ,,პრიმა აქტრისა“, ,,პრემიერშა“ არ იყო; მას ქმრად არარაობა, ავადმყოფი, სნეული ერგო, რომელსაც მთელი ცხოვრება უვლიდა. თავდაპირველად, სცენაზე პირველი გამოჩენისას, ნ. ხუსკივაძე რაღაც მანერული მეჩვენა. ალბათ, ამის მიზეზი ზედმეტად ხაზგასმული პლასტიური მონახაზია, რომლითაც მის მიერ განსახიერებული სცენური გმირი პირველად გამოეცხადება მაყურებელს.  საბედნიეროდ, წარმოდგენის მსვლელობა ამ პირველ შთაბეჭდილებას უკვალოდ ფანტავს. მსახიობი გაშიშვლებული ნერვივითაა, რომლის არათუ ყოველ მოძრაობას, ოდნავ თრთოლვასაც კი უტყუარად, დამაჯერებლად აღვიქვამთ, შევიგრძნობთ. ნ. ხუსკივაძე ახერხებს მარიამის ყველა განცდა, ტკივილი გადმოგვცეს. თითქოს, მასთან ერთად, ხელახლა განვიცდით ე.წ. ,,პატარა ადამიანის“ უუფლებო, დამამცირებელ, ღირსების შემლახავ არსებობას... ამიტომ, თანავუგრძნობთ კიდეც მას... თანდათან, ბუნებრივად, თავისთავად, ყოველგვარი ძალდატანების გარეშე იბადება ნამდვილი, გულწრფელი თანაგანცდა. ისიც კი გვესმის თუ რატომ ატარებს ამხელა სიძულვილს, ეს ერთი შეხედვით სუსტი, ნაზი არსება. მისი უძილობისგან, უკვე კარგა ხნის წინ დამშრალი ცრემლისგან დაწითლებული, დაღლილ-დაქანცული თვალები, მათი პატრონის სულის სარკე თუ ანარეკლია.

        ძალზე სახიერია მინის მიღმა, თითქოს რეჟისორის მიერ კინემატოგრაფის ხერხით, ე.წ. ახლო ხედით საგანგებოდ, გამიზნულად, ხაზგასმით გამოკვეთილი ამ ორი ქალის პორტრეტი. გამადიდებელი შუშის მეშვეობით, ლამის მათ სულში გვახედებს ნ. ჰაინე-შველიძე. ამასთან, წარმოსახვით აკვარიუმში გამომწყვდეულ, რაღაც ფანტასმაგორიულ არსებებსაც ჰგვანან. სპექტაკლის მსვლელობასთან ერთად, თანდათან იხსნიან ნიღბებს და წლების მანძილზე, ერთმანეთის მიმართ დაუოკებელი ზიზღით, სიძულვილით აღვსილი ორი ქალი შეგვრჩება ხელთ. ორივე მზადაა მეორეს სიცოცხლე დაუფიქრებლად მოუსწრაფოს; დიდი ხნის დაგროვილი, შეკავებული ემოცია გადმოანთხიოს თუ სურვილი  აისრულოს...

      ზემოდან ჩამოშვებული, თოკებზე მოქანავე მინის ფარი, რომელიც მანამდე სცენას ჭაღივით დაჰყურებდა, უფეხო მაგიდად ქცეულა; მის სხვადასხვა კუთხეში, ერთმანეთის პირისპირ, დაუძინებელი მტრებივით, ბრალდებულ-ბრალმდებელივით, გამომძიებელ-პატიმარივით სხედან რძალ-დედამთილი. როგორც ასეთ დროს, ტრადიციულად ხდება ხოლმე, მაგიდის პატარა ნათურა ანთია... სიძულვილს აღარც ერთი აღარ მალავს. მეტიც, დედამთილი რძალს ავადმყოფი, ლოგინად ჩავარდნილი ქმრის მკვლელობაში სდებს ბრალს... დაპირისპირება კულმინაციას აღწევს... რძალი უკანასკნელ, მომგებიან ბანქოს ჩამოდის... თურმე, ისინი, როგორც ქალებიც კონკურენტები ყოფილან... მარიამს მთელი ცხოვრება ანასტასიას ქმარი, ანუ თავისი მამამთილი  ყვარებია სიგიჟემდე... რაღაც აპოკალიფსური აღსასრულის მოლოდინის განწყობა ისადგურებს... ორივე მსახიობი თანდათან, ნაბიჯ-ნაბიჯ, ნელ-ნელა მიდის საფინალო კულმინაციურ კვანძის გახსნამდე; სპექტაკლის მსვლელობის მანძილზე, ამზადებს რა როგორც მაყურებელს, ისე მის მიერ განსახიერებულ სცენურ გმირს. ეპიზოდიდან ეპიზოდამდე, სცენიდან სცენამდე, განცდა, ემოცია სპირალისებურად, სულ მაღლა მიიწევს... წარმოდგენის ფინალში, ის დუღილის უმაღლეს ტემპერატურას აღწევს... რძალი, თითქოს დიდი ხნის ნანატრ, ნაოცნებარ, ნალოლიავებ გამარჯვებას აღწევს, საბოლოოდ სპობს დედამთილს... ყველაზე მთავარი მაინც ორი ქალის წმინდა ქალური კონკურენცია თუ ურთიერთდაპირისპირება აღმოჩნდება!..

       სპექტაკლიდან გამოსულს დიდხანს მოგყვება ნანახით გამოწვეული არა მხოლოდ შთაბეჭდილება, არამედ განწყობა; წარმოდგენის შექმნაში მონაწილე ყველა ადამიანის მიმართ მადლიერების გრძნობა; დაუვიწყარი აქტიორული დუეტი და... საიდანღაც, უნებურად წარმოქმნილ-აკვიატებული აბეზარი აზრი, რომლის თავიდან მოშორებას ვერაფრით ახერხებ... მიუხედავად გაწეული უდიდესი შრომისა, დახარჯული ენერგიისა თუ დროისა, რაც მთავარია, მიღწეული შედეგისა, ამ სპექტაკლს, ქართული სინამდვილიდან, დღევანდელი რეალობიდან გამომდინარე, მაყურებელი ეყოლება?!.. მართალი გითხრათ, მზა პასუხიც უმალ გინათებს გონებას... თუმც, თავს უკმაყოფილოდ აქეთ-იქეთ აქნევ, რათა არ იფიქრო იმაზე, რაზე ფიქრიც არ გსურს... ჩვენ, ადამიანებს განგებამ ხომ არაჩვეულებრივი უნარი მოგვანიჭა - იოლად უკუვაგდოთ, დავივიწყოთ ის, რაც ხელს გვიშლის, არ მოგვწონს...

                                                                                                                                    გიორგი ცქიტიშვილი

Read More →

კრიტიკოსის ვერსია (დაკანონებული უკანონობა)

                                                                   კრიტიკოსის ვერსია

                რუსთაველის თეატრმა ბერტილდ ბრეხტის ხსოვნას მიუძღვნა სპექტაკლი „დაკანონებული უკანონობა“. თეატრმა შექმნა თავისი ვერსია. რეცენზიის სანაცვლოდ ახლა მკითხველს გავაცნობ კრიტიკოსის ვერსიას... „მხიარული არაკიო“ _ ასეა  აღნიშნული პროგრამაში, მაგრამ სცენაზე გათამაშებული ეს არაკი მეტისმეტად რეალური თხრობაა სამყაროს ამჟამინდელ ჟამიანობაზე!    რობერტ სტურუა კვლავ თავისი პოლიტიკური თეატრ-ბალაგანის ერთგულია. ოღონდ ახლა მსოფლიო მოქალაქის პოსტამენტი ქართველი შემოქმედის სულის შემძვრელი შეჭირვებითა და ძლიერი გულისფეთქვითაა გაჯერებული. რობერტ სტურუა ნიღაბს არ ირგებს, მასხარას ჩაჩით არ თხზავს სასცენო ამბავს, ის არც ცრუობს, არც ენის ჩლიქინით ესაუბრება თავის სვეგამწარებულ ერს, არც ნახევარ სიმართლესაა ჩაჭიდებული, როგორც წყალწაღებული ხავსს. ის საქართველოს განიხილავს, როგორც მსოფლიო თანაცხოვრების ნაწილს; ის გლობალური პრობლემების ეპიცენტრში თავისი სამშობლოს სატკივარს ხედავს, განიხილავს და წარმოაჩენს მას, მსოფლიო თანაცხოვრების კონტექსტით. რობერტ სტურუა სამყაროს ამჟამინდელ ისტორიულ, სოციოკულტურულ, პოლიტიკურ, ზნეობრივ მოვლენებს აღიქვამს მბორგავი და მახვილი თვალით. სცენა _ მისი არაკების, კლასიკოსთა ნიმუშების, მოარული ლეგენდების თხრობის დროს, მსოფლიო თანაცხოვრების მოდელს წარმოადგენს. ამიტომაცაა მისი თხრობა აქტიური, მებრძოლი, ზოგჯერ დაუნდობელიც, სანახაობრივიც, მაგრამ ყოველთვის სიმართლის მქადაგებელი.

          წმინდა სათეატრო პრინციპებით კი, ჩემი აზრით, სტურუა ცდილობს პოსტდრამატული პერიოდის ,,ჯვაროსნული ლაშქრობისაგან“ დაიცვას სიტყვა _   სხარტი, გამიზნული, მოზომილი. მისი ბოლოდროინდელი საზრუნავია, ჩემი აზრით, სიტყვისა და ფიზიკური მოქმედების ანუ სიტყვიერი და პლასტიკური პარტიტურების გაწონასწორებული თანაფარდობის მიღწევა. ამ თვალსაზრისით წარმატებულია მისი ძიებები. შესაძლოა, ამიტომაცაა, რომ ის მხოლოდ თავისუფალი ინტერპრეტაციით კი არ დგამს პიესას, არამედ  ავტორისეული ტექსტის საფუძველზე თავის ვერსიას ქმნის.

           ის კი არ უარყოფს დრამატურგიას, მწერლის მიერ სამყაროს ხედვის ინდივიდუალობას, არამედ ცდილობს ამოიცნოს ის ფარული აზრი, რომელიც სტრიქონებს შორის ჩააქსოვა ავტორმა. ის ცდილობს განაღმოს ავტორის მიერ დანაღმული ტექსტი და მიაგნოს იმ რაციონალურ მარცვალს, რომელიც ახლა, ამ წუთებში, აქ სჭირდება სანახაობის ,,აქტუალური ველის“ შესაქმნელად. მისთვის მწერლის სიტყვა (მთლიანად ტექსტიც) საშუალებაცაა და მიზანიც ერთსა და იმავე დროს. საშუალებაა _  რათა ამბავი მოგვითხროს და მოქმედება განავითაროს სცენაზე; ხოლო მიზანია, რათა სიტყვიერმა მოქმედებამ ისარივით განკვეთოს მაყურებლის გაყუჩებული გონება. ამიტომაცაა, რომ მის სპექტაკლებში (განსაკუთრებით ბოლოდროინდელ წარმოდგენებში) ასე უხვად არის გამოყენებული სხვადასხვა მწერალთა  აფორიზმებივით  სხარტი  გამონათქვამები. ეს ციტატები სწორედ იქ, იმ დროს, იმ დოზით არის მოწოდებული, რათა გამოიკვეთოს მოვლენის არსი, ქვეტექსტის ქვეტექსტი, რათა მაყურებელმა შეიცნოს, გაიაზროს და შეიგრძნოს რეჟისორის მიერ რეალობის  აღქმის სიმწვავე.

         ასე მგონია, ამით რეჟისორი კიდევ უფრო მეტად აახლოებს მწერალს (მით უფრო კლასიკას!) თანამედროვე ცხოვრების მაჯისცემასთან. ეს არ არის თანამედროვე რეჟისორული თეატრის დამახასიათებელი ერთადერთი ნიშანი, რეჟისორის მიერ რეალობისა და სცენის დამაკავშირებელი ერთადერთი ხერხი.  რობერტ სტურუა მას მიმართავს საკუთარი პოლიტიკური თეატრის აზრობრივი პოტენციალის გაზრდა- გაღრმავებისათვის, სინამდვილის საგანგაშო ფერებით წარმოსახვისათვის. მას ყოველთვის აქვს გამიზნული სათქმელი, ძალზე ზუსტი, მეტისმეტად აქტუალური და მაყურებელზე ზემოქმედებისათვის ტექსტს იყენებს, როგორც ოსტატი პალიტრაზე აღმოჩენილ  ფერებს...

         და ის ქმნის მწერლის ტექსტზე დაყრდნობით თავის ვერსიას. თანამედროვე მაყურებლისათვის უფრო გასაგებს, საცნაურს, მიზანმიმართულს. ის დრამატურგიას უდგება ისე, როგორც ძველბერძენი ტრაგიკოსები მითს! ახდენს მის ინტერპრეტაციას თანამედროვე ადამიანთა შეგონება-გართობისათვის. და სულ ფუჭია ყიჟინი იმის თაობაზე, რომ ეს არ არის შექსპირი, კლდიაშვილი, კაკაბაძე, სხვანი და სხვანი... ეს რობერტ სტურუას თვალით ამოცნობილი შექსპირის, კლდიაშვილის, კაკაბაძის სამყაროა. ის ისევე ექცევა ტექსტს, როგორც თავის დროზე შექსპირი მოარულ სიუჟეტებს, ისტორიულ ფაქტებსა და მოვლენებს, ისტორიულ გმირებსა და პერსონაჟებს. ამისი უფლება სტურუას არავისთვის უთხოვია. მან ეს უფლება საკუთარი  შემოქმედებითი  ავტორიტეტით  მოიპოვა!

         რა თქმა უნდა, შეგიძლია მიიღო ან არ მიიღო მისი პოზიცია, მაგრამ სამართლიანობა მოითხოვს შეფასების დროს გაითვალისწინო მისი პრინციპი, მისი პოლიტიკური თეატრი _  ბალაგანის არსებობის კრედო. სასურველია, გააკრიტიკო სანახაობა მისივე არჩეული კრიტერიუმებით. წინააღმდეგ შემთხვევაში ეს იქნება ბნელ ოთახში შავი კატის ძიება, მით უფრო, როცა... ნუ დავიცავთ ავტორის უფლებებს  მაშინ,  როცა  თეატრი  არ   არღვევს  მათ.

        რაც შეეხება პოსტდრამატული თეატრის ვითარებას, რობერტ სტურუა, როგორც უკვე აღვნიშნე, ძიებათა იმ შედეგებს თუ გავითვალისწინებთ, რისი მომსწრენიც ვართ, შეეჭიდა სპეციფიკურ მოვლენებს და საინტერესოდ გადაჭრა კიდეც. სიტყვამ მის სპექტაკლებში შეიძინა ავტორიტეტული, დეტერმინანტული, მტკიცე (ზოგჯერ ირონიული) ფუნქცია, ერთგვარი მგზნებარებაც კი (,,კონ ბრიო“). სიტყვას ზუსტი გზავნილი, ზუსტი ადრესატი, ზუსტი დრო და ზუსტი მიზანი გააჩნია. ის სატევარივით  ბასრი, მოქნილი, ძლიერია!

         სტურუას ბოლოდროინდელი ძიებებით მიღწეულია სიტყვისა და პლასტიკის (რეპლიკისა და საქციელის, ფიზიკური მოქმედების) ფუნქციური ერთიანობა, ერთდროულობა, სიმულტანობა, სისხარტე, ფერადოვნება, თამაშის ელვარება.  ვინც თეატრის სპეციფიკას იცნობს, ვინც არტისტების საშემსრულებლო არსენალს სპეციალისტის თვალით სწავლობს, ესმის რომ ეს არ არის იოლი მისაღწევი. რობერტ სტურუამ ამ თვალსაზრისითაც, მნიშვნელოვან შედეგს მიაღწია, ისიც საგულისხმოა, რომ მას მიმდევრებიც აღმოუჩნდნენ. ახლა მხოლოდ ერთს მივუთითებ: ნიკა ჰაინე-შველიძეს.

                                                                                   ***

    მისი სპექტაკლები კალენდარული დროის აქტივობითაც გამოირჩევიან და მარადიული, მასშტაბური აზრობრივი პარტიტურითაც. მას თანამედროვე სოციუმის მაჯაზე უდევს ხელი, გრძნობს და ესმის მისი მაჯისცემის რაობა, ანგარიშს უწევს მას, ზოგჯერ იუმორითაც კი აფასებს მაყურებლის სურვილთა და მისწრაფებათა მგზნებარებას, რომელიც იქნებ შეუსაბამოც კია სინამდვილის იმ შეჭირვებასთან  ჩვენს სამშობლოს რომ სჭირს... მდუმარებაში დანთქმულ მაყურებელს შაოსანი მამაკაცების უთავბოლო სროლა, ექსტრემისტთა ყიჟინი და უმისამართო აგრესია ტორნადოსავით უეცრივ დაატყდება თავს, სანახაობის პროტაგონისტებს ბარსელონას საფეხბურთო გუნდის ალამი გამოაქვთ, ჩაგვესმმის მოწოდებაც: ,,თავისუფლება კატალონიას!“ დარბაზი იცინის, ხარობს _ ახლა ხომ საფეხბურთო ორომტრიალის ციებ-ცხელებითაა გათანგული მთელი მსოფლიო. ქართველთა უმეტოსობა ბარსელონას საფეხბურთო გუნდის ,,ფანია“. მათ ახლა საქართველოს საჭირბოროტო პრობლემისათვის არ სცალიათ! სამშობლო მოიცდის!..

                                                                                   ***

   შიშველი ფიცარნაგი მართლაც უდაბნოს ასოციაციას ქმნის. ქვიშასაც კი ,,ხედავ!“ გრძნობ და ხვდები _ ეს უდაბნოც ოდესღაც ყვავილნარი შეიძლება ყოფილიყო. ალბათ სიცოცხლე ყვაოდა, მაგრამ ახლა ერთფეროვან უდაბნოდ იქცა. ადამიანის ბუნებასთან ჭიდილის შედეგს თვალნათლივ აღიქვამ, უფიქრდები კაცობრიობის ამჟამინდელი ყოფის სიველურეს _  ბუნებასთან მორკინალმა ადამის მოდგმამ, შედეგად მიიღო მიწისძვრები, ღვარცოფები, ბობოქარი ტორნადოები, უდაბნოები, სულიერი უდაბნოებიც. ახლა ოთხივე სტიქია აუჯანყდა ადამიანთა უგუნურებას!

        რეჟისორები, რობერტ სტურუა და ნიკოლოზ ჰაინე-შველიძე, დაფიქრებულან კაცობრიობის ამჟამინდელ უპირველეს საფრთხეზე. მართლაც და რა ელის სამყაროს, ცივილიზაციას, საზოგადოებას, ადამიანს?! თეატრი აგნებს პრობლემებს, სვამს კითხვებს... პრობლემების გადაჭრა, კითხვებზე პასუხი სხვა ინსტანციას ითხოვს, ეს სახელმწიფოებრივ ინსტიტუტთა სხვა სფეროს პრეროგატივაა. ახლა იმაზე ვფიქრობ, არც ისე იოლად რომ არის გადასაჭრელი ეს საკაცობრიო რანგის პრობლემები. თეატრს დუმილი კი, არ ძალუძს!

                                                                                   ***

        წარმოდგენის მთავარი სათქმელი, უპირველესი მეტაფორა დამდგმელთა მბორგავი აზრის შეცნობისაკენ  მიბიძგებს: როგორ დაკნინდა სოციუმი, როგორ დაკნინდა ადამიანი, მისი სულიერი სამყარო! მართლაც, რა დაემართა კაცობრიობას?! სცენიდან აღმომსკდარი ეს გამაოგნებელი შეძახილი გულისგულში ხვდება მაყურებელს. პრაგმატულმა, კონფორმისტმა, ,,ოქროს ციებ-ცხელებით“ აღტკინებულმა და შეძრულმა საზოგადოებამ, ტექნიკური პროგრესით შეგულიანებულმა ადამიანმა, ვერც კი შენიშნა როგორ დაემონა კაპიტალს! როგორ აღმოჩნდა ვერცხლის ბრმა და ჟინიანი მოყვარული! როგორ განუდგა დაწერილ თუ დაუწერელ კანონებს, მორალურ კოდექსს და მხოლოდ კაპიტალი აღიარა უმაღლეს ინსტანციად! იმ კვარცხლბეკზე,  რომელზეც აღორძინების ეპოქის ჰუმანისტებმა ღმერთების სანაცვლოდ ადამიანი რომ აღამაღლეს, XX – XXI საუკუნეების პრაგმატულმა მეწარმე-საქმოსანმა და პოლიტიკოს - მოხელეებმა კაპიტალი წამოასკუპეს! და იყიდება მიწები, წიაღისეული სიმდიდრეები, სახლები, ზნეობა, ადამიანებიც კი!.. სცენიდან ისმის რობერტ სტურუას სპექტაკლიდან (,,კავკასიური ცარცის წრე”) ჟანრი ლოლაშვილის წამყვანის ცნობილი სიმღერა: ,,იყიდეთ, იყიდეთ, იყიდეთ რამე!..“ ეს ციტატა იმასაც მიანიშნებს, რომ ნახევარი საუკუნის შემდეგაც კი, არაფერი შეცვლილა მსოფლიოში, აქედან გამომდინარე საქართველოშიც!

            რობერტ სტურუა ამ ციტატითაც აკავშირებს წარსულს ამწყოსთან და თავისი პოლიტიკური თეატრი-ბალაგანის შინაგან კავშირზეც მიგვანიშნებს. ციტატის როლი ამგვარი მინიშნებაცაა. ზოგჯერ გაიგონებთ, სტურუა იმეორებს საკუთარ სვლებს, ძარცვავს საკუთარ თავს! მაგალითად მოყავთ მის დადგმებში უწინდელი სპექტაკლების ნაკვალევი. ციტატა _  ეს შემოქმედთა ხერხია, რათა გაამძაფრონ სათქმელი, მიუთითონ წარმოდგენების აზრობრივ ან სანახაობრივ კავშირებზე. ქართული თეატრის ისტორიიდან ახლა ორ მაგალითს მოვუხმობ. არჩილ ჩხარტიშვილმა ,,მედეას“ დადგმის დროს გამოიყენა კოტე მარჯანიშვილის მიზანსცენა ,,ურიელ აკოსტადან“; ვახტანგ ჭაბუკიანმა კოტე მარჯანიშვილის მიზანსცენა აღადგინა _  გონდაკარგულ ოტელოს იაგო სვავივით თავს წამოადგება.

            რობერტ სტურუა კი არ იმეორებს და ძარცვავს საკუთარ შემოქმედებით მიღწევებს, არამედ მიმართავს ციტატის ხერხს, როგორც აზრობრივ-სანახაობით დომინანტურ საშუალებას. ჩემი აზრით, რეჟისორი საკუთარ შემოქმედებით გზას განიხილავს, როგორც ერთიანი სისტემით არსებულ თეატრს, ერთიან მიზნობრივ იდეაზე აწყობილ სასცენო ხელოვნებას, ერთიან სანახაობით კულტურას, სადაც იცვლებიან ავტორები, მოცემული პირობები, სიუჟეტები, მოქმედი პირები, მაგრამ არ იცვლება სტურუა-მოქალაქის, სტურუა-რეჟისორის რეალობის აღქმის სიმძაფრე; ხელოვანის პრინციპი _  სცენიდან თავის მაყურებელს გაუმხილოს სიმართლე და მხოლოდ სიმართლე! დაანახოს მას რეალობა გამადიდებელი სარკით. მკვახე შეძახილით გამოაფხიზლოს საზოგადოება.

            სტურუა-რეჟსორი ცდილობს თეატრის არქეტიპული სამყაროს დამოყვრებას მოდერნულ სასცენო გამოსახვის ფორმებთან. მისი პოლიტიკური თეატრის სასიცოცხლო მუხტია თამაშის „გულუბრყვილობა“, სისხარტე, სიმსუბუქე, ფერადოვნება, ბალაგანური სიჭრელე - გაჯერებული აზრის, მახვილგონიერების, ირონიის სიღრმესთან. გაძარცული ერთფეროვანი, მოსაწყენი, სრულიად უინტერესო სტურუას თეატრი   ძნელი წარმოსადგენია. ვიმედოვნებ, პროფესიული გუმანი არც ამჯერად მიმუხთლებს.

           თანამედროვე სამყარომ კვარცხლბეკზე წამოაბრძანა კაპიტალი და ვერ განსაზღვრა მთავარი _  ფულს არა აქვს ეროვნება, სარწმუნოება, სინდისი, სული, გული, ფერი, გემო, სურნელება! კაპიტალს აქვს _ ძალა! კაპიტალის გაფეტიშება შობს დაუნდობლობასა და სიხარბეს! კაპიტალის  შმაგი მფლობელი იქცა მოძალადედ! ჩვენ თვალწინ თამაშდება მინი-არაკი _ როგორ იქცა ოქროს მაძიებელი ევროპელი ლანგმანი თავისი გამყოლების მოძალადე-მბრძანებლად. და ... მოყვასი ვერცხლის საფასურად იმეტებს მოყვასს! უმადურობა, უზნეობა, ღალატი  ნორმად იქცა! იუდას აჩრდილი დაძრწის ამქვეყნად! კაპიტალს კი არა, კაპიტალის კულტს, კაპიტალის უზომო ტრფიალს, კაპიტალის გაფეტიშებასაც მოჰყვა უკანონობის დაკანონება! კაპიტალის კულტი ძალადობს ადამიანზე! ამ მცირე არაკის მორალიტეთი გვმოძღვრავს თეატრი!

                                                                                    ***

           სცენა თანამედროვე სამყაროს მოდელად იქცა, და... ,,ლურჯი ფრინველის“ ძიებას ახლა ჩაენაცვლა კომფორმისტ ,,ნავთობის მაძიებელთა“ ოდისეა... ქანცის გამწყვეტია ეს ოდისეა ლანგმანისა (ზვიად პაპუაშვილი)  და მისი გამყოლებისა (ბექა სონღულაშვილი და დავით გოცირიძე). ცისფერ რომანტიკას ჩაენაცვლა მკაცრი და რუხი რეალობა _  ლანგმანი იოლად აფრქვევს დაპირებებს, უპოვარი გამყოლები ადვილად იჯერებენ! ერთი მონუსხულია კაპიტალის კულტით, მეორე _ უზრუნველი ცხოვრების პერსპექტივით!

           უდაბნოს ცხელ ქვიშას მიაპობენ ,,შავი ოქროს“ ხარბი მაძიებელი და ბედის უგონო მაძიებელნიც! ისინი კაპიტალის მონებად იქცნენ. მონობა კი ორი საუკუნე მაინც იქნება, რაც ,,გადავარდა“ სამყაროში. კაპიტალის კულტმა შობა არა უუფლებო, თვინიერი მონა, არამედ... ახლა მონობის უღელი საკუთარი ნებით დაიდგა გუშინდელ ამაყ ქედზე უსახსრობით განაწამებმა ადამიანმა! მაგრამ თეატრის შეგონება აქ არ მთავრდება _ პარადოქსი ისაა, რომ ლანგმანიცა და გამყოლებიც კაპიტალის კულტმა დაიმონა! თავისუფალი პიროვნება სანთლით საძებნელი გამხდარა.

           შემაძრწუნებელი და სულის შემხუთველია ,,ნავთობის მაძიებელთა” მიერ უდაბნოს დალაშქვრის ამბავი, მით უფრო, რომ ახლა მათ კვალს სხვა ჯგუფიც ჩასდგომია. სხვა ექსპედიციის უფროსი (ქეთი სვანიძე) პლაკატებით ხელში ენერგიულად მიაბიჯებს უდაბნოში. ისინი ჩქარობენ _  ნავთობი იმათ ერგებათ, ვინც პირველები მივლენ საბადოსთან.   

           ,,შავი ოქროს“ სიმბოლოდ მომცრო შავი ბორბალი იქცა (აქ გათამაშებულია სამყაროს, დედამოწის მოძრაობის სიმბოლო-ბორბალი), ხელიდან ხელში რომ გადააქვთ ქრისტიან ევროპელსაც, ნავთობის ,,მფლობელ“ მუსლიმან შეიხსაც (ნიკა ქაცარიძე), უეროვნებო, ენერგიულ, უთვისტომო, მოსამართლესაც (დავით დარჩია). ტვინს მიბურღავს მკაცრი რეალობა _  დიახ, ლურჯ ფრინველს შავი ოქრო ჩაენაცვლა! როგორ გაუხეშდა სამყარო! მკაცრად, ზოგჯერ იუმორით, შიგადაშიგ მსუბუქი ირონიით გვამცნობს დამდგმელი გუნდი. შავი, გრძელი ქსოვილი სუდარასავით რომ კვეთს უდაბნოს, მდინარედ კი არა, ნავთობის თხევად მასად აღიქმება. რა დღეში აგდებს ,,შავი ოქროს“ მდინარე ადამიანს, ახლა დამცირებულსა და დამონებულს, უწინდელი ბუნების მშვენებასა და მის დემიურგს,  დიდებულ შემოქმედს.

                                                                               ***

              ნავთობის მაძიებელთა, ნავთობის მფლობელთა, ზეციდან მოვლენილ მოსამართლესაც, მათ კამათსა და ჭიდილსაც, თითქოს, დამდგმელი ირონიული ღიმილით შესცქერის და დაფიქრებულს აღმოხდება; რატომ იბრძვიან, რას ვერ იყოფენ ქრისტიანები, მაჰმადიანები, იუდეველები, სხვანი და სხვანი. მაღლიდან კი მათ უგონო გნიასს გეომეტრიული ფიგურები დასცქერიან: ორი სამკუთხედი და ერთი სფერო... თეთრი, წითელი, ცისფერი _  საფრანგეთის დროშის ფერი, ადამიანთა ჩაგვრისაგან თავდახსნის, თავისუფლების, თანასწორობის სიმბოლოს რომ მიგვანიშნებს. ახლა კი, ისტორიული ფაქტის გახსენებისათვის რომ არსებობენ სასცენო სივრცეში. თავისუფლება, თანასწორობა, ძმობა _  ხელახლა აქვს აღმოსაჩენი მსოფლიო თანაცხოვრებას. ცივილიზაცია უმძაფრესი განსაცდელის წინაშე აღმოჩნდა _  თამაშით გვაფრთხილებს თეატრი.

                                                                                    ***

           შევყურებ ამ „მხიარულ არაკს“ და სანახაობის ქვეტექსტს ადვილად ვხვდები: ნავთობის ქრისტიანმა მაძიებლებმა დაივიწყეს ათი მცნება, მუსლიმანმა შეიხმა _  ყურანი, მაღლიდან, ,,ღმერთების საუფლოდან“ მოვლენილმა მოსამართლემ _ კანონი! უკანონობა _  დაკანონებულია! თავისუფლება, თანასწორობა, ძმობა _  მირაჟი აღმოჩნდა! ცივილიზაციამ დასავლეთი-აღმოსავლეთის საზრიანი დიალოგის სანაცვლოდ, შეიხის შაოსანი დიაცების, მისი ჰარამხანის ბინადართა გონების წამლეკავი, გამაყრუებელი და თავზარდამცემი ყიჟინი მიიღო! მწარე ღიმილით შევცქერი სცენას. ჩემი სამშობლოს დღევანდელობა აღსდგა სულსა, გულსა, გონებაში. შემძრა რობერტ სტურუას ზუსტმა და რისკიანმა აღმოჩენამ, რა შეუძლია ჭეშმარიტი შემოქმედის საზრიან, უდავო და შეუცდომელ მიგნებას! შემოქმედმა ნიშანში ამოიღო დარბაზის გონება და გრძნობა, ერთი სვლით, ერთი ნიუანსით შეგვახსენა, შეგვაგრძნობინა, დაგვანახა რეალობა, საფრთხე, ჩვენი უმოქმედობის საზღაური! იმაზეც დავფიქრდი: ახლა ქვეყნებს უმეტესად რომ განაგებენ არა კეისრები, ფარაონები, შაჰინ-შახები, შეიხები, იმპერატორები, ბურბონები, ბაგრატიონები, ტიუდორები, რომანოვები... სამყაროს განაგებს კაპიტალი! ადამიანებმა თავად დაიდეს  ,,ოქრო-ვერცხლის“ ბორკილები. ახალი ათწლეულის დასაწყისი მოდერნული მონობის დროებაც აღმოჩნდა!

                                                                                     ***

            რობერტ სტურუას ზოგჯერ უკიჟინებენ მსახიობთან მუშაობა მისი აქილევსის ქუსლიაო, არტისტები მარიონეტები არიან მის ხელშიო. ამ მოსაზრების გასაქარწყლებლად არაერთი მსახიობური წარმატების დასახელება შეიძლება. ახლა მხოლოდ სამ აქტიორულ წარმატებულ როლს გავიხსენებ მისი ბოლოდროინდელი დადგმებიდან: ია სუხიტაშვილის პერსონაჟი (,,ნადირობის სეზონი“), დავით უფლისაშვილის იულიუსი (,,იულიუს კეისარი“), ზვიად პაპუაშვილის ლანგმანი („დაკანონებული უკანონობა“).

             ძალზედ შთამბეჭდავია ნიკა ქაცარიძის მიერ შექმნილი შეიხის სახე. მსახიობის შემპარავი ინტონაცია, ფრთხილი მოძრაობები, ცბიერი გამოხედვა, მოზომილი საქციელი, შენიღბული შეფასებები ნათლად წარმოსახავენ პერსონაჟის წარმომავლობასაც, ინდივიდუალობასაც და მისწრაფებებსაც. შეიხს თავდაჯერებით ჩაუბღუჯავს ,,შავი ოქროს“ სიმბოლო პატარა შავი ბორბალი, როგორც ძუნწ მფლობელს სამფლობელო. ორიოდე ეპიზოდით მსახიობმა შექმნა არა მარტო კონკრეტული პერსონაჟი, არამედ მთელი ამგვარი მოდგმის ნიღაბი.

             დავით დარჩიას ნიჭიერება კიდევ ერთხელ გამოჩნდა მოსამართლის ეპიზოდური როლით. უცნაური, აღმოსავლურ-რომაულ თარგზე აჭრილი ალისფერი ჩაცმულობა, ენერგიული ნაბიჯები, ურიგოდ შენიღბული მოტივაცია, მოულოდნელი აფეთქებები _  კანონის დამცველის ფიგურისათვის შეუსაბამოა, სწორედ ამ შეუსაბამო, უეცარი, გაუცნობიერებელი საქციელით მიგვანიშნებს მსახიობი პერსონაჟის გაუცხოებას კანონის დამცველის ცენზისაგან. მოსამართლე რიხით და დაჯერებით ჩადის უკანონობას! მბორგავი ტემპერამენტი და ჯიქური გახელება, მკვეთრი გარეგნული სახიერება და შეფასებათა ფერადოვნება _  მთლიან მოვლენას შთამბეჭდავს ხდის. მსახიობი თამაშობს არა მარტო ერთ პერსონაჟს დამოუკიდებლად, არამედ წარმოაჩენს მთლიანი მოვლენის არსს და ორგანულად ,,თავსდება“ რეჟისორული გადაწყვეტის მთლიან სივრცეში.

             ეკა მინდიაშვილის ტემპერამენტიანი პერსონაჟი, ქეთი სვანიძის ჟინიანი, ექსტრავაგანტული ექსპედიციის უფროსი, დავით გოცირიძისა და ბექა სონღულაშვილის მიერ გათამაშებული არაკი _ ,,მოყვასის ღალატისა“, მეტად ღირებული შესრულებაა, რომელმაც გამოკვეთა სანახაობის აზრობრივი პარტიტურა და თამაშის მიამიტურ-ბალაგანური ასპექტი, პერსონაჟთა შინაგანი სვლების წარმოჩენასთან ერთად.

             სანახაობის პროტაგონისტია ზვიად  პაპუაშვილი. მსახიობი თამაშობს დაჯერებით, შინაგანი სისავსით, ფერადოვანი შეფასებებით, ათასგვარი მიმიკური სპექტრით. ის წარმოსახავს საუკუნის წინანდელი ეკონომიკური ექსპანსიის დაუნდობლობას, ინტრიგის ოსტატობას, ,,ოქროს ციებ ცხელების“ მაგიურ აგონიას. ის გვიჩვენებს კაპიტალის კულტმა როგორ გააქრო ლანგმანში ღვთიური საწყისი, ადამიანობა. ის განასახიერებს დაცემულ ადამიანს, ბუნებრიობასთან მორკინალ უზნეობას, ნავთობის მაძიებლის (ანუ ძალოვანებისა და კეთილმოწყობის საწყაოს!) უკიდეგანო გახელებას.  კაპიტალს დამონებული ეგოცენტრიკის აზროვნება, მისწრაფებათა სიშმაგე, სულიერი სიღატაკე _  ხელის გულზეა გადაშლილი. ლაგმანი არ ცნობს მორალურ კოდექსს და ქრისტიანის კონსტიტუციას (ათი მცნება მაქვს მხედველობაში!), ის დაუშვებლის დაშვების ოსტატია. სცენაზეა უკანონობის დაკანონების პერსონიფიცირებული სახიერება! მსახიობის სხარტი, მტკიცე და უხეში გამოსახვის საშუალებები გაჯერებულია იუმორით, ზოგჯერ უცნაურად გამკრთალ ზომიერ ირონიასთან. მის ლანგმანს სახეზე ,,აწერია“ შინაგანი მონოლოგის სიმძაფრე და... რაღაც ცხოველური ჟინის მძვინვარება, ,დაგეშილი „მგლური“ ინსტიქტის სისასტიკე. თვალნათლივ იკითხება პერსონაჟის თვისებათა უმთავრესი ფერი _ სიშმაგე! ის შმაგია მიზნის დასახვისას, უდაბნოს დალაშქვრისას, გამცილებლისა თუ მუშის ფულით ცდუნებისას, შეიხსა თუ ექსპედიციის უფროსთან ურთიერთობისას. თვით დაუნდობლობის სიშმაგეა გაცხადებული სცენაზე.

              ზვიად პაპუაშვილი, ერთის მხრივ, აგრძელებს კიდეც ამ სცენაზე შექმნილი სტურუას თეატრის პროტაგონისტთა შესრულების ტრადიციას და, ამასთანავე, ახალი ინტონაციით, ფერებით, ნიუანსებით ამდიდრებს მას. სწორედ ეს ინდივიდუალური სვლები, ნიუანსები, შეფასებები იწვევს ჩემში ნდობასა და სიხარულს,  ნიჭიერება ზეიმობს სცენაზე!

                                                                                ***

             ფინალში თეატრ-ბალაგანისათვის დამახასიათებელი პარად’ალე საზეიმო განწყობით ახმიანდა. ომახიანი ჰანგი (საერთოდ, სანახაობის მუსიკალური ორანჟირება, მუსიკალური შედევრების ,,დუელი“, ცალკე შეფასებას ითხოვს), სახალისო შეძახილები, პლასტიკური მონახაზის სიჭრელე, ღია თამაში... მოულოდნელად გამოირთო შუქი (ჩვენი უახლესი წარსულის ექო!..), მრუმე სიშავეში ჩაიძირა დარბაზი, სცენა... სიჩუმე გამეფდა!.. დაიძაბა დარბაზი... პაუზა, სიბნელე, მაყურებლის გაოგნება... და მრუმე სივრცე გაკვეთა სანახაობის რეფრენმა:

,,ცა-ფირუზ, ხმელეთ-ზურმუხტო, ჩემო სამშობლო მხარეო, შენი ვარ, შენთვის მოვკვდები...!“

          განათდა დარბაზი და სცენა! გაოგნებულმა მაყურებელმა იხუვლა, ტაში და ოვაცია შეაგება დმდგმელის ნიჭიერ სვლას, გამომგონებლობას... სტურუა დგამს კალდერონს, შექსპირს, ბრეხტს და სხვ. გათამაშებული ესპანეთის, ინგლისის თუ გერმანიის საცნაური ამბის თხრობით, იგულისხმება საქართველო. იგულისხმება ჩვენი დროების მოვლენები. ეს განწყობა ბოლოდროინდელ სპექტაკლებში განსაკუთრებული ძალით შეიგრძნობა და მთელი ძალით ახმიანდა...

            ამ წუთშიც, სხვებივით გაოგნებულს, ამეკვიატა ერთი სურათი! რობერტ სტურუა რეპეტიციაზეა, მარტოა მაყურებელთა დარბაზში, ის ინტონაციებს, პლასტიკურ მონახაზს, საქციელს კარნახობს მსახიობებს, სტურუა მუშაობს, სტურუა თხზავს, სტურუა მოგვითხრობს და... ამ წუთებში მთელი ძალით შეიგრძნო, შეიმეცნა, გაიაზრა თავისი სვეგამწარებული სამშობლოს ახლანდელი ჟამიანობა და... თავადაც გაოგნებულს აღმოხდა აკაკი წერეთლის საკრალური ლოცვა, აღსარება, ანდერძი!

                                                                         ***

            P.S. ერთხელ აღვნიშნე და ახლა გავიმეორებ: რობერტ სტურუას მთელი შემოქმედებითი გზა შესაძლებელია განვიხილოთ შემოქმედი-მოქალაქის აქტიური პოლიტიკური მრწამსის გამოხატულებად. მისი თეატრი-ბალაგანი ცივილიზაციის, კაცობრიობის, მისი ნაწილის, საქართველოს, სოციოკულტურული რეალობის, მწვავე პოლიტიკური მოვლენების სასცენო  ადაპტაციის ასპარეზია.

           მისი სათეატრო მოდელის სხვადასხვა ეტაპზე იცვლებოდა რეჟისორის თხრობის წყობა, იხვეწებოდა გამოსახვის ფორმები _ არ იცვლებოდა მხოლოდ ხელოვანის აქტივობა, მისი პოლიტიკური თეატრი-ბალაგანის გამძაფრებული მოქალაქეობრივი პათოსი, სიმართლის ქადაგების უნარი და ერის გამოფხიზლების მიზანი.

           ამ ხნის განმავლობაში, რობერტ სტურუამ მთელი სიღრმითა და მასშტაბით გააცნობიერა, რომ მსოფლიო მოქალაქეობა საკუთარი სამშობლოს სიყვარულის მერიდიანზე გადის. ეს პოზიცია განსაკუთრებული ძალით გამოიკვეთა მისი ბოლოდროინდელი დადგმებით და ბუნებრივად აღმოხდა მას აკაკის გულმხურვალე ლოცვა!

          ამიტომაც, მთელი  შეგნებით ვდგავარ მის გვერდით. სტურუა არ საჭიროებს დაცვას, იგი საკმაოდ ძლიერია. ის  თავად გაუმკლავდება ოპონენტებს. არც სახოტბოდ ამიღია კალამი ხელში. მხოლოდ რამდენიმე მოსაზრება გავუზიარე მკითხველს, გავაცანი სტურუას პოლიტიკური თეატრი-ბალაგანის თაობაზე ჩემეული ვერსია. ეს ჩემი  პროფესიული  ვალდებულებაა.   

ნათელა არველაძე

27.06.2016

Read More →