მაკბეტი

„ყველაფერს გავბედავ, რისი გაბედვაც ადამიანს შეუძლია“

(შექსპირი. „მაკბეტი“)

შეიძლება ითქვას, რომ ტრაგედიის სამყაროში ამ პიესას

უპყრია ერთ-ერთი მიუწვდომელი მწვერვალი, რომელიც

ოდესღაც მხოლოდ ესქილემ იხილა. იგი აქამდე განისვენებდა

ამ მწვერვალზე, განმარტოვებული და ველური, ბრწყინვალე

და პირქუში.“

მეტერლინკი.

(პრემიერა: 15.06.95. პეტერბურგი, თბილისი 15.09.1995)

            შოტლანდიის სვიან მეფეს დუნკანს (დანკანს) აუჯანყდა დიდი ფეოდალი, კავდორის თენი, რომელსაც ნორვეგიელთა ლაშქარიც მიეშველა. მაკბეტის (მაკბეთის) და ბანქოს (ბენქოს) სამაგალითო შემართებისა და თავგანწირვის შედეგად, მეამბოხენი დამარცხებულ იქნენ. ომიდან მომავალ მაკბეთსა და ბენქოს სამი კუდიანი შეხვდებათ, რომლებიც, ვითარცა წინასწარმეტყველნი, ფრიად სასიამოვნო ამბებს აუწყებდნენ - მაკბეთს მეფობა ელის, ხოლო ბენკო კი შექმნის „მეფეთა შტოს“. კუდიანების ეს წინასწარმეტყველება წინასწარ ამცნობს თავის უსაზღვროდ ამბიციურ მეუღლეს - ლედი მაბეთს.

            სამეფო ლაშქრის ესოდენ ბრწყინვალე გამარჯვებით ფრიად კმაყოფილი მეფე დანკანი გადაწყვეტს სტუმრად ეწვიოს მაკბეთს, რათა საგანგებო ნადიმით აღნიშნოს ამბოხებულთა ძლევა. ლედი მაკბეთის გონებაში მალევე მწიფდება საზარელი გეგმა: - სტუმრად მოსული მეფის მოკვლა მალულად, ღამით, ნადიმის შემდეგ. ერთი რამ აშინებს მხოლოდ - მაკბეთის კეთილშობილება და პატიოსნება. მართლაც, მაკბეთი თავდაპირველად უარს ამბობს ამ განზრახვის აღსრულებაზე („უნდა დავეხსნათ ჩვენ საქმეს“), მეფემ წყალობით ამავსო, ხოლო ხალხის თვალში „გარშევიმოსე შუქბრწყინვალე შარავნდედით“. მაგრამ ლედი მაკბეთი შეარცხვენს, „შიშით ჰქრებიო“, შენი მხნეობა და გაბედულება, შენსავე საწადელს შეუფერეო. თანდათანობით მაკბეტი ძლევს მერყეობას და გადაწყვეტს „ამ საზარელ საქმეს დავახმარო ყოველი ღონე“. მაგრამ მკვლელობის წინ მაკბეთს ეწყება შიშის მომგვრელი ხილვები - მის წინ ცეკვა-ცეკვით იძვრის სისხლიანი დანა... რაც, ცხადია, ავისმაუწყებლად ენიშნება, მაგრამ კვლავ იძალა ლედი მაკბეთმა... შუაღამეს მაკბეთმა დახოცა მეფის გამომთვრალი მცველები, ხოლო დანკანს „შეუნგრია უფლის ცხებულისა ტაძრის კარი“. თავზარდაცემული დიდებულები და ფრიად „შეწუხებული“ მასპინძლები ვიდრე თათბირობენ, მეფე დანკანის შვილები, მელკომი და დონალბეინი, ჩუმად, სასწრაფოდ ტოვებენ მაკბეთის სასახლეს, ერთი ინგლისს მიაშურებს, მეორე ირლანდიას. ტახტის მემკვიდრეების ასე უცებ გაქრობა ეჭვს იწვევს და ბოლოს, მათ აბრალებენ მამის მკვლელობას.

მეფედ ნაკურთხი მაკბეთი საზეიმო ნადიმს მართავს. მას არ ასვენებს იმის ფიქრი, რომ ამ საზარელი ბოროტების ჩადენს შემდეგ, ბენკოს შთამომავლობა უნდა ავიდეს ტახტზე. ამიტომ გადაწყვეტს ბენკოსა და მისი შვილის ფლეანის მოკვლას. მაგრამ მიგზავნილი მკვლელები მხოლოდ ბენკოს ჰკლავენ, ფლეანსმა გაქცევით უშველა თავს... ნადიმზე მაკბეთს კვლავ ჰალუცინაციები ეწყება, იგი ხედავს თუ როგორ შემოვიდა თავგაპობილი ბენკო დარბაზში და მაკბეთის სკამზე მოკალათდა. მაკბეთს სრული პროსტრაცია დაემართა. მომჯობინებულმა გადაწყვიტა გრძნეულ სამ კუდიან დასთან მისვლა და თავისი მომავლის გარკვევა. დები ქვესკნელიდან გამოიხმობენ შეჭურვილი თავის მოჩვენებას, რომელიც აღმოსთქვამს:„ უფრთხილდით მაკბეთ, მაკბეთ, მაკბეთ, მაკფუდს უფრთხილდი“. ამ მოჩვენებას მოსდევს მეორე „მოჩვენება, სისხლიანი ბავშვისა“, რომელიც აუწყებს: - „დედაკაცისაგან შობილი შენ ვერარას გავნებს“ და ბოლოს, „მოჩვენება გვირგვინოსანის ბავშვისა“:

„არ დამარცხდება მაკბეთ, ვიდრე დიდ ბირნამის ტყე

მთაზე აყრილი არ დაიძვრება თვის ადგილიდან

და არ წამოვა დუნსინანის მაღალ მთისაკენ“

მაკბეთი მშვიდადაა, რადგან ჯერა, რომ მისი მოკვდინება და დამარცხება ფაქტობრივად შეუძლებელია. თუმც მაკფუდი, ეს დიდებული რაინდი, აუცილებლად უნდა მოიკლას.

            მაკბეთის მიერ მიგზავნილი მკვლელები ვერ მოიხელთებენ მაკფუდს და მის მცირეწლოვან შვილს (გავიხსენოთ „მოჩვენება სისხლიანი ბავშვისა“) და მეუღლეს მოჰკლავენ. მაკბეთი უფრო და უფრო ღრმად შედის სისხლიან მორევში, საიდანაც გამოსვლა უკვე შეუძლებელია. მისი სისხლიანი მმართველობით უკიდურესობამდე მისული შოტლანდიის დიდებულები ტახტის მემკვიდრენი, მაკფუდი გაერთიანებული ლაშქრით დაიძვრება მაკბეთის ციხე-სიმაგრისაკენ. ყველამ მიატოვა, ლედი მაკბეთი შეიშალა. მეფისწულის არმია მწვანე, გაფოთლილ ტოტებს აიფარებს და ისე გადადის შეტევაზე. ამაო აღმოჩნდა მაკბეთის სიმშვიდე:

            „...შიში მე ვერ შემიკრთობს ფერსა

            ვიდრე ბირნამის ტყე არ გამოვა დუნსინინასკენ“.

            აი, ეს „ტყეც“ მოვიდა.

            იმედოვნებდა, რომ:

            „ჩემი სიცოცხლე შეკრულია, გრძნება-თილისმით, -

            ვერას დააკლებს მას ნაშობი დედაკაცისგან“.

            ეს იმედიც გაქარწყლდა, მის წინ დგას ხმალშემართული მაკფუდი, რომელიც დედამ კი არ შობა, არამედ „უდროოდ ამოჰგლიჯეს დედის მუცლიდამ“. მოწინააღმდეგენი ბრძოლით გადიან სცენიდან. მცირე ხნის შემდეგ შემოდის მაკფუდი: „შუბზე მაკბეთის თავი აქვს აგებული“.

            განსაცვიფრებელი და გრანდიოზულია სპექტაკლ „მაკბეთის“ სამყაროში განვითარებული მოვლენები. სისხლის წყურვილს, აგრესიას, უაზრო სისასტიკეს, მკვლელობათა მთელ სერიას, თავაშვებულ ვნებას აქ ალტერნატივა არ გააჩნია.

            მას შემდეგ, რაც საქართველოს თავზე კოშმარულმა ღამემ გადაიარა რ.სტურუასაგან სხვაგვარი სპექტაკლი მოულოდნელი იყო. მას არ შეეძლო გულგრილი დარჩენილიყო თითქმის სამარადჟამოდ დამკვიდრებული ქაოსის პირისპირ, როცა საყოველთაო უზნეობა, ღალატი, ხოცვა-ჟლეტვა, ძარცვა-გლეჯვა, ლამის ზნეობრივ ნორმად და ეტალონად იქცა.

            როგორც ყველა მის შექსპირულ სპექტაკლში აქაც გარემო არ არის დაკონკრეტებული. პირიქით, სხვადასხვა ეპოქის საგნების კოლაჟით ხაზგასმულია დროის განუსაზღვრელობა: გადახურული საორკესტრო ნავის ორივე მხარეს, ავანსცენის სიბრტყის დაბლა, ფართო, წითელი სავარძელი მოჩანს, აქვე მრავალი ნივთია მიმოფანტული. ამ ტახტზე ისვენებს მაკბეთი. მარჯვნივ მაღალზურგიანი შავი სავარძელია, უნაგირიანი ცხენის ნახევარი სხეული, გვერდით ლოჟაზეა მიყუდებული წმინდანის გამოსახულება, საღვთო წიგნით ხელში. ადამიანის ფიტული თავით ჩაუყუდებიათ ქვაბში. მეტალის ჯოხზე თაბაშირისგსნ ჩამოსხმული თავით ჩამოუცვიათ. ამ სიურეალისტურ კოლაჟს ამთავრებს ავანსცენის მთელ სიგრძეზე გაფენილი, ჭუჭყიანი სისხლით გაჟღენთილი ტყავისმაგვარი ქსოვილი. როცა ავანსცენა განათდება, შთაბეჭდილება ისეთია, რომ სქელი, ბლანტი სისხლის მდინარე ჩადის საორკესტრო ნავში. სცენა კი თითქმის ცარიელია, ავანსცენაზე და სიღრმეში ხმლებია ჩარჭობილი, თვალსაჩინო ადგილზე დგას მხოლოდ ერთადერთი საგანი - დაბალი შავად შეღებილი ფანერის ტაბურეტი - კომიკური ანალოგი სამეფო ტახტისა - რომელზედაც მაკბეთი არც კი ჯდება. საერთოდ სამეფო ინსიგაციების მიმართ რ.სტურუას გმირი აბსოლუტურად გულგრილია. მას ხელისუფლების სიმბოლოები კი არ აინტერესებს, არამედ შიშველი ყოვლისმომძლეველი უხეში ძალა, რათა განუსაზღვრელად იბატონოს ადამიანებზე. მას ქვეყნის მართვისათვისაც არ სცალია, იგი მკვლელობისთვის არის მოვლენილი. მხოლოდ სისხლის სუნი ათრობს, აბრუებს და აღიზიანებს მას. მაკბეტი პიესაში შფოთავს იმის გამო, რომ მის მიერ მოკლული მეფე დანკანის სისხლი ხელებიდან ვერ ჩამოურეცხავს. „ხელები, ხელები! ოკეანე ვერ ჩამორეცხავს ამ სისხლიან ლაქებს, ლურჯ ზღვასაც კი ფერს შეუცვლიან, გააწითლებენ“. სისხლის ლაქები, თითქოს, სამარადჟამოდ მიჰკვრიან მისი ხელის მტევნებს. რ.სტურუას სპექტაკლში კი მაკბეთი სისხლის სუნის  შეგრძნებას ვერ იცილებს. მას შემდეგ რაც იგი შეეხება მოკლულის სხეულს, ხშირად სუნავს თავის ხელებს, პირველად თითქოს წამოაზიდებს კიდეც, მაგრამ მალე ეჩვევა, რადგან მხნეობას და გადამწყვეტი მოქმედებს, ანუ ახალი სისხლის დაღვრის სურვილს უღვიძებს. სხვათაშორის, ნინოს კასრაძის ლედი მაკბეთიც უმალვე გრძობს სისხლის სუნს, მაკბეთთან ალესისას იგი მეუღლის ხელს ხარბად დაყნოსავს და ეშმაკური და თან კმაყოფილი ღიმილით გაკრთება მის სახეზე, ე.ი.,მაკბეთმა დასძლია შინაგანი მერყეობა, იგი შეძლებს პირველი საბედისწერო მკვლელობის ჩადენას.

            პიესის მიხედვით მაკბეთიც და მისი მეუღლეც შუა ხანს არიან მიტანებულნი. სპექტაკლში კი ისინი ძალზე ახალგაზრდები არიან. ახალგაზრდულია მათი გარემოცვაც. ეს ახალგაზრდები ანგარიშმიუცემლად ხოცავენ ერთმანეთს. ისინი თითქოს სიკვდილის სინდრომით არიან დაავადებულნი. მათი სისატიკე აუხსნელი, უაზრო და უმიზნოა. ერთხელ შეტოპეს სისხლის მდინარეში და ვეღარც ნაპირზე გადიან და ვეღარც უკან ბრუნდებიან. აქ ყველანი, თითქოს, დაბადებით მკვლელები არიან. ამიტომაა, რომ არც მაკბეთს და არც ბენქოს ბედისწერის ხმად არ მიაჩნიათ წინასწარმეტყველება გრძნეული კუდიანებისა. „მაკბეთის“ ერთადერთი უმთავრესი მოტივი გრძნეული დებისა რ.სტურუამ გროტესკულად გაამასხრა. შესანიშნავი ოსტატები - გიორგი გეგეჭკორი, გურამ საღარაძე და ჯემალ ღაღანიძე გრძნეულ, იდუმალებით მოსილ მოჩვენებებს კი არ თამაშობდნენ, არამედ ბებრუხანებს. უცნაურად, 30-იანი წლების ქალებისათვის დამახასიათებელი ჩაცმულობით (ხელში ძველებური ე.წ. „რედიკული“, კისერზე ბეწვგაცვენილი „ჩორნა-ბურკა“, ვარდის კოკორივით შეღებილი ტუჩები (ერთი,“გრძნეული ქალი“, რომელსაც გ.საღარაძე თამაშობდა სულაც კაცია!). ისინი შუასაუკუნეების ლონდონის სოხოს ღამის ბინადრებს (რომლებიც ტემზის ნაპირებზე, ხიდქვეშ ათენებენ ღამეებს) უფრო ჰგავდნენ, ვიდრე ქვესკნელიდან „წყლის ბუშტებივით“ ამოზრდილ არსებებს. მათი ეშმაკეული „ლაბორატორიაც“, სადაც ვეება ქვაბი უდგათ და ცეკვა-ხტუნვით უვლიან გარს (გ.გეგეჭკორის გრძნეულს ასაკში შესული ბალერინას ნახტომი ჰქონდა იგი თითქოს სულ ჰაერში დალივლივებდა), ჩვეულებრივი, უზარმაზარი სარდაფია. მოჩანს დიდკალიბრიანი მილები, მიწისქვეშა კომუნიკაციები, ელექტრო ჩართვის დაფები. ყოველივე ამას თავს ადგას კოლოსალური ზომის ჭუჭყიანი ცელოფნის „ზეცა“, რომელიც ფანტასტიკური მედუზასავით მოძრაობს. საგულისხმოა, რომ იმავე გარემოში მოქმედებენ „მაკბეთის“ რეალური გმირებიც. ეშმაკეულთათვისაც და ადამიანებისთისაც რ.სტურუამ და მირიან შველიძემ ერთი სამყარო შექმნეს, - ცივი, პირქუში. ეს უმალ ჯოჯოხეთის ასოციაციას იწვევს და არავითარ შემთხვევაში შოტლანდიისას. სატანურ ძალებსა და ადამიანებს შორის ზღვარი წაშლილია („ბოროტება სიკეთეა, სიკეთე კი ბოროტეაა“ (მე-3 გრძნეული) „კეთილსა და ბოროტს შორის ზღვარი წაიშლება“ (მე-2 გრძნეული). სატანები გაადამიანურებულნი არიან, ადამიანები გასატანებულნი. ეს იქედანაც ჩანს, რომ მაკბეთი თავს შინაურულად გრძნობს იმათ საბრძანებელში, ვეება ქვაბში მათთან ერთად ამზადებს გრძნეულ ნახარშს, რომელსაც იგი გემოსაც კი უსინჯავს(ჯერ ზიზღით, ერე - სიამოვნებით). აქ მე მაგონდება ვაჟას „გველიმჭამელიდან“ ცნობილი პასაჟი, როცა მინდია ზიზღით გასინჯავს ეშმაკეულების მიერ დამზადებლი გველის ხორცს და უმალ ბრძენკაცად გადაიქცევა. აქ კი შედეგი შებრუნებულია. მაკბეთიც ზიზღით მოსვამს გრძნეული დების მიერ მომზადებულ წვნიანს და ამ რიტუალით იგი ფორმალურ ვალს იხდის. ცდუნებული მინდია სიბრძნით (სიკეთით) აღივსო, „ცდუნებულნი“ მაკბეთის სული კი სატანიზმით (ბოროტებით). ამგვარად, რ.სტურუას მიხედვით, ზებუნებრივი ძალები კი არ განაგებენ მაკბეთის ბედს, არამედ თვით იგია თავისი თავის შემქმნელი. მთავარი ისაა, რომ გრძნეულთა ყველა ეს რიტუალი თამაშს ჰგავს და მას ცოტა არ იყოს კომიკური ელფერიც დაჰკრავს. მსახიობები ამ გრძნეულ დებს კი არ წარმოადგენენ, არამედ გვაჩვენებენ, რომ ისინი, მსახიობები, თამაშობენ ამ გრძნეულებს. ამგვარი თეატრალური ეფექტის წყალობით მათ სავსებით შემოცლილი აქვთ ყოველგვარი მისტიური საბურველი და გროტესკის მოსასხამში არიან გახვეულნი.

            მოქმედების იმპულსები თვით გმირების შინაგან სამყაროში გადაიტანა რ.სტურუამ, ფორმალურად დაუკავშირა მაკბეთის მოქმედება გრძნეულთა წინასწარმეტყველებას. ამ მაკბეთს არ სჭირდება სხვისი კარნახი და ბედისწერის განსაზღვრება. მართალია, მეორედ მიდის გრძნეულებთან, მაგრამ გულგრილად უსმენს მათ სიტყვებს, რადგან უკვე იცის თუ როგორ იმოქმედებს.

            ეს სცენა მნიშვნელოვანია რ.სტურუას ტრაგიკული გმირის კონცეფციაში. შექსპირის მიხედვით ტრაგიკული ეფექტი აგვირგვინებს პროტაგონისტის მიერ განვლილი სახელოვანი ცხოვრების გზას. ეს გმირი, როგორც წესი, საკუთარი, დიდი წარსულიდან მოდის. მის ვნებებს წარსულში აქვს ფესვები გადგმული. რ.სტურუა - ზ.პაპუაშვილის მაკბეთი კი უწარსულო გმირია, იგი პირდაპირაა მოხვედრილი ამ სამყაროში და თავად უნდა იპოვოს თავისი თავი. ბრძოლით, იარაღით, ძალით აგრესიით დაამკვიდროს საკუთარი „მე“. მისი შინაგანი სამყარო არ იცნობს შუქ-ჩრდილებს.

            როგორც ცნობილია ტრაგედია „მაკბეთი“ გამსჭვალულია არსებობის ორაზროვნების სულისკვეთებით. გმირის ვაჟკაცობა, ქველობა საშინელ ბოროტებაში გადაიზრდება, რითაც თვით ეს ქველობა ეჭვქვეშაა დაყენებული. რ.სტურუას მიხედვით, ყოვლისმომცველი ქაოსი სტიქიურად ამორალურია და გულგრილია ყველანაირი ბოროტებისა და სიკეთის მიმართ. ამას განასახიერებს სწორედ ზ. პაპუაშვილის მაკბეთი. ტრაგიკული კოლიზია მის შიგნითაა, მის სულშია დაბუდებული, ანუ მას არ უპირისპირდება რაიმე გარეგანი ფაქტორი, ან ვინმე - ანტიგმირი, ამიტომ იგი, შექსპირის გმირისგან განსხვავებით, არ არის ზებუნებრივი ძალებისაგან - ამ შემთხვევაში გრძნეული, კუდიანი ქალებისაგან - ამაღლებული გმირი. ცნობილი შექსპიროლოგის ლეონიდ პინსკის შენიშვნით: „შექსპირმა შეცვალა რა რეალური ანტაგონისტი სიმბოლურად მნიშვნელოვანი ფანტასტიკით, მოქმედება აღამაღლა ყოველდღიურ, უხამს შემთხვევითობაზე და ამით მას მიანიჭა დასრულებული, ტრაგიკული ჟღერადობა“. მაგრამ, ამ შემთხვევაში, რ. სტურუას აინტერესებს ის ფაქტი, რაზედაც „ამაღლდა შექსპირი“, ანუ აინტერესებს სწორედ ეს „ყოველდღიური უხამსი შემთხვევითობანი“, რადგან ისინი ქმნიან ამქვეყნიურ ქაოსს, რომელსაც ასე შეესაბამება ზ.პაპუაშვილის მაკბეთის სულში გაბატონებული ქაოსი და არეულობა.

            სპექტაკლში ყველა ყველას მტერია. შიშის, სიკვდილის, საშინელი კატასტროფის მოლოდინის ატმოსფეროა გამეფებული. ეს ატმოსფერო სპექტაკლის მთავარი გმირია, რაღაც აუტანელი, დამთრგუნველი, ყველაფრის მომრევი და წამლეკავი განწყობილებაა სცენაზე. თვით კეთლი, მოწყალე, „მორჭმული“ - როგორც ძველი ქართველი იტყოდა - მეფე დანკანი, სხვისი ქველობის დამნახავი და დამფასებელი, სპექტაკლში, დავით პაპუაშვილის შესრულებით, დაუნდობელია, სულსწრაფი, ბოროტებამდე მისული სიავით სავსე, თანმხლები პირებით გარშემორტყმული, მისი პირველი გამოსვლა სცენაზე შეტევას ჰგავს. გია ყანჩელის მუსიკის ფონზე, მის მკვეთრ რიტმზე დანკანი და მისი რაზმი ავანსცენისაკენ „გრიალით“ მოდიოდა. დ. პაპუაშვილის დანკანი კეთილი ამბის მაუწყებელ, სასიკვდილოდ დაჭრილ ჯარისკაცსაც კი ულმობლად ეწყრობა, წაქცეულს სჯიჯგნის, ყელში ხელს უჭერს, მაზოხისტური ტკბობით აწამებს. საერთოდ სპექტაკლში ადამიანური დამოკიდებულება ერთმანეთისადმი გამორიცხულია, აქ ან ერთმანეთს ტკივილს აყენებენ, ან ამცირებენ, ან ჰკლავენ, ან რაღაც უცნაური გაშმაგებით ეძლევიან სექსუალურ აღტკინებას. მაკბეთის სამყაროში ჩვეულებრივად არ დადიან, ჩვეულებრივად არ მოძრაობენ. აქ ან დარბიან, ან გარბი-გამორბიან, ძირს დაცემულნი ხოხავენ, ერთმანეთს ებრძვიან. წაკვეთილ, სისხლიან თავებს ათამაშებენ ბურთივით.

            რ.სტურუას ხშირად მთელი მოქმედება რამოდენიმე წინადადებაში აქვს ჩატეული, ხან კი ერთ ფრაზაზე მთელ მოქმედებას აგებს.

            პიესაში მოღალატე კავდორის მთავრის სიკვდილის ამბავი რამდენიმე ფრაზითაა გადმოცემული. რ.სტურუა კი ქმნის მკვეთრ სცენურ ეტიუდს: მის თავწაკვეთილ გვამს ურიკით შემოაგორებენ სცენაზე რათა მცირე ხნის შემდეგ საორკესტრო ორმოში გადაუძახონ. რეჟისორი მაკბეთის როლის შემსრულებელს  სცენური მოქმედების შესანიშნავ გარემოს უქმნის. აქ მაკბეთმა თვალსაჩინო გაკვეთილი უნდა მიიღოს. კავდორის მთავარი ერთ დროს მასავით დიდებული და გაბრწყინებული იყო. მაკბეთზე გადმოვიდა არა მხოლოდ მისი წოდება და ადგილ-მამული არამედ მისი სულიც. ზ. პაპუაშვილი - მაკბეთი ხელს შეახებს მის წაჭრილ თავს და სისხლით მოთხვრილ ხელებს დაყნოსავს. ბუნებრივ ზიზღს შემდგომ ნეტარება სცვლის. იგი უფრო ღრმად შეისუნთქავს ამ ერთდროულად გულისამრევსა და ნეტარებისმომგვრელ სიმძაფრეს. საბედისწერო მნიშვნელობითაა სავსე ეს სცენა. მეფე დანკანის სიტყვები- „ჩვენ ცოდვილნი, მხოლოდ სახეებს ვცნობთ და არა გულებს“, რომ მე უსაზღვროდ ვენდობოდი ამ დიდებულსაო - მაკბეთსაც უნდა მოხვედროდა გულზე, რადგან სწორედ მისი მისამართითაა იგი ნათქვამი. მაგრამ ამაოდ, - მაკბეთი უკვე დგას სისხლიან გზაზე და მისი უკან გამობრუნება შეუძლებელია. პიესაში კი დანკანის სიტყვები ნეიტრალურ-ფილოსოფიურია, იგი ზოგადად ეხება კაცთა მაცთუნებლობას და ვერაგობას: „არ არის ხერხი იმისთანა, რომ კაცს შეეძლოს სულის თვისების ამოკითხვა პირი-სახეზედ“.

            სწორია, ჩემის აზრით, ერთი რუსი თეატრალური კრიტიკოსი: სპექტაკლში „არ არსებობს ბოროტება, ისევე როგორც არ არსებობს სიკეთე - ამ სიტყვების საერთოდ აღიარებული აზრით, ვინაიდან ჭეშმარიტი შედეგები ნებისმიერი ძალისხმევისა შეუცნობელია, მიუწვდომელია როგორც ხელმწიფისათვის, ასევე მაწანწალათათვის“. შესაძლოა ამიტომაცაა წაშლილი ზღვარი მკვდრებსა და ცოცხლებს შორის. მაკბეთის ხელით მოკლული დანკანი, რომლის ქსოვილში გახვეული გვამი, ავანსცენაზე მიატოვეს, შეინძრევა, თავს გაინთავისუფლებს და გაკვირვებული ამბობს: “რა საოცრებაა, სამოცდაათი წლის კაცი ვარ და ჯერ მეხსიერებას არ ვუჩივი. ვინ მოთვლის რამდენი უცნაური და საზარელი ამბის მომსწრე ვყოფილვარ, მაგრამ ასეთი საშინელი ღამე არ მაგონდება“. ეს არის საკუთარი მკვლელობის მხილველის აღსარება, ამავე დროს უკვე დაწყებული „საშინელი ღამეების“ კოშმარის განცდა.

            ეს „საშინელი ღამე“ დასწოლია სპექტაკლ „მაკბეთის“ გმირებს. შექსპიროლოგებს შენიშნული აქვთ თუ რაოდენ დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს პოეტი ამ პიესაში ატმოსფეროს, შოტლანდიისთვის დამახასიათებელ იდუმალებას, კუდიანებს, სულებს, ღამეულ მოჩვენებებს, ბუნების მშფოთვარებას, ჭოტის კივილს და ბოლოს, გრძნეული დების წინასწარმეტყველებას. ისინი მიუთითებენ, რომ არსებობს ერთგვარი კავშირი კუდიანების ფრაზას „მშვენიერი საზიზღარია, საზიზღარი კი მშვენიერი“(1 სცენა) და მაკბეთის პირველ ფრაზას შორის „ასეთი საზიზღარი და მშვენიერი დღე მე არ მინახავს“. ბრანდესი შენიშნავდა, რომ ეს სიტყვები „მიგვანიშნებენ იდუმალ კავშრებზე, რომელიც არსებობს მაკბეთსა და კუდიანებს შორის“, ინგლისელი შექსპიროლოგი ფერნივალი კი წერდა: „უცხო სამყაროს ძალები მოწოდებულნი არიან იმისათვის, რომ წარწყმიდონ ეს ორი არსება და დაღუპონ ისინი, ამ ატმოსფეროს შეისუნთქავენ ტრაგედიის გმირები, განსაკუთრებით მაკბეთი, რომლის ბუნებაც, სწორედ ამ უცხო სამყაროთია ნასაზრდოები.

            რობერტ სტურუას სპექტაკლში კი ეს იდუმალი კავშირი არ არსებობს. საერთოდ, გრძნეულებას, მისტიკურ ძალებს, ანუ ადამიანის გარეშე ძალებს ძალზე ნაკლები ყურადღება ექცევა. მართალია გ.ყანჩელის მუსიკაში მოისმის უცნაური ხმები, გვეუფლება რაღაც მისტიკური ძრწოლვა, ვგრძნობთ სულის ტკივილისაგან წამოსულ სასოწარკვეთასაც, თვით სცენური გარემოც და ეს უცნაური ცელოფანის ცა, აგრეთვე აღგვიძრავს რაღაც გამოუცნობი სამყაროს წინაშე თუ შიშს არა, გაოცებას მაინც, მაგრამ ეს არაა მთავარი. მეფე დანკანი მკვლელობა მაკბეთისა და მისი ქალბატონის საქმეა. პიესაში ყველანი გაოგნებულნი არიან ამ მოულოდნელი ტრაგედიით. სპექტაკლში კი მას შეთქმულების, სახელმწიფო გადატრიალების სახე აქვს. მეფე დანკანი საძინებელი ოთახიდან გამოსული მაკბეთის სიტყვებს ეჭვით ხვდებიან დიდებულნი ბენკო და მაკდაფი. მეფედ კურთხეული მაკბეთი წვეულებას მართავს. ეს სპექტაკლის ერთ-ერთი უმთავრესი სცენაა, სადაც მაკბეთი საბოლოოდ გახსნილია, თავს ანებებს მუშაითობას, ჯამბაზივით მანჭვა-გრეხას. იგი მარტოა, „შიშველია“ მის მიერ დაქირავებული მკვლელების მსხვერპლის - ბენქოს პირისპირ. მისთის, ამ წუთებში, არც მოწვეული სტუმრები არსებობენ და არც ლედი მაკბეთი. უფრო ზუსტად თუ ვიტყვით - ბანქოს აჩრდილი უფრო რეალურია ვიდრე მართლაც რეალური, ცოცხალი ადამიანები. აქ სინამდვილისა და ირეალურის შენაცვლებაა - ბენქო ნამდვილია, ხელშესახები, მოწვეული სტუმრები და ლედი მაკბეთიც კი - მოლანდება. ეს შენაცვლებაა პლასტებისა (რეალური - ირეალური) კიდევ მეორდება, რაც აძიერებს მაკბეთის სულიერი დეპრესიის სურათს, უფრო თვალნათელს ხდის გმირის სულიერი კრიზისის, დეფორმაციის მოახლოებულ საშინელებას.

            პიესაში დიდებულ დაა ხალხმრავალ წვეულებაზეა ლაპარაკი. აქ კი მხოლოდ პირობითად შეიძლება ვუწოდოთ ამ ღატაკურ და მცირერიცხოვან „ფურშეტს“ წვეულება. მაგრამ, მთავარი აქ სხვაა, - მოწვეულნი შეშინებულნი და უმწეონი არიან. ყოველი მხრიდან საფრთხელს ელოდებიან და ვერ გაუბედავთ ლედი მაკბეთის მიერ მოწოდებული ლანგრიდან სასმელის აღება, რადგან, აშკარად, მოწამვლის ეშინიათ. ეს რეალური უნდობლობა და შიში გამეფებული მაკბეთის სამყაროში და არა რაღაც მისტიკური ნიშნებული მოახლოებული კატასტროფისა, ლედი მაკდაფის(ლ. ალიბეგაშვილი), მისი შვილის და როსის(ს. ლაღიძე) სცენა სიბნელეში, მბჟუტავი სინათლის შუქზე მიდის. მათ ხმაში, პოზაში შიში და სასოწარკვეთა იგრძნობა. ამას აძლიერებს ის გარემოება, რომ ისინი დგანან საორკესტრო ორმოს სიბნელეში, სადაც გვამები ჩაუყრიათ. ასეთი და სხვა მრავალი სცენით თუ დეტალით შექმნილია ადამიანის დამთრგუნველი, ნებისყოფის გამანადგურებელი ატმოსფერო, რომელსაც აძლიერებს გმირების სულმოუთქმელი საქციელი.

            ამ სპექტაკლის პირველმა მაყურებელმა - პეტერბურგელმა თეატრალურმა კრიტიკამ - „რიჩარდ მესამეს“ და „მაკბეთს“ რ.სტურუას შექსპირული დიალოგი უწოდეს. მართლაც, ბევრი რამ აკავშრებს ამ სპექტაკლებს. ორივეგან ბოროტება ამოწურავს ყველა თავის შესაძლებლობას, იგი საკუთარ თავს ამარცხებს უკიდურესობის გამო. „ასეა, სისხლით მოთხვრილი ხელები ჯალათსაც სისხლის მორევში ითრევს. სხვას უმზადებ საწამლავს, განგება კი შენვე გასმევს“, - ამბობს მაკბეთი, მაგრამ „რიჩარდის“ შავი იუმორი ახალ სპექტაკლში გაფერმკრთალებულია. თუ რ.ჩხიკვაძის რიჩარდ მესამე ბოროტების გენიაა, რომელიც ინტრიგისა და მზაკვრობის ხლართებში დაუნდობლად ახვევს ყველას, ვინც გზაზე ეღობება, ზაზა პაპუაშვილის მაკბეთი, როგორც ვთქვი, შორსაა „დიადი“ სატანურობისაგან. ეს არის ამოფრქვევა ახალგაზრდა კაცის მოზღვავებული ენერგიისა, რომელსაც გარემოებამ, ატმოსფერომ ბოროტებისაკენ ააღებინა გეზი.

             ამ ახალგაზრდა მაკბეთსა და მის ახალგაზრდა მეუღლეს უწოდეს „რომეო და ჯულიეტა წყვდიადში“. ახალგაზრდული სილაღით, ძალდაუტანებლად, მათთვის ჯერ შეუცნობელი ხმების კარნახით მოქმედებენ ისინი. ნ.კასრაძის მიერ ეს ურთულესი როლი - სპექტაკლში ასევე განძარცვული დემონური ძალისაგან - საბალეტო პარტიასავით არის შესრულებული. ბუნებრივი მოქმედება და სიმსუბუქე, რომელიც ასე მომხიბლავს და მიმზიდველს ხდის მას უფრო რელიეფურად აჩენს მის ინფანტილურ ბუნებას. რასაკვირველია, შინაგანი ძალა, მეუღლეზე ზემოქმედების მოურიგებელი ენერგია მას არ აქვს, მაგრამ განა ეს საჭიროა რ. სტურუას სპექტაკლისათვის? აქ ჩვენ საქმე გვაქვს ბოლომდე გაუცნობიერებელ ცდუნებასთან, აზარტთან, რომლის მთავარი იარაღი - ვნებაა, სექსი, ალერსი, სიყვარულის დამადლება და ადრე გაღვიძებული პატივმოყვარეობა. მას ჰგონია, რომ ამ იარაღს ძალზე ოსტატურად ხმარობს მაკბეთზე ზემოქმედებისათვის, მაგრამ ზ. პაპუაშვილის მაკბეთზე ამ ქალური არსენალის ყველაზე ნაცადი ხერხებიც კი ნაკლებად მოქმედებს. როცა თვითონ უნდა მაშინ ეძგერება ხოლმე ქალს, ან ვნების დაკმაყოფილების ან რაღაც რევანშის წყურვილით შეპყრობილი. დანკანის მკვლელობას მოსდევს მძაფრი, მოურიდებელი ორგიასტული აქტი, როგორც სურვილი განმუხტვისა, გათიშვის, თავდავიწყების და ამ საშნელი მკვლელობიდან - რომელსაც მაინც თავის მეუღლეს აბრალებს - „გადართვის“, სუბლიმაციისა. ამ ძალადობით სურს ჩაახშოს გაღვიძებული სინდისისა და შიშის ხმა.

            ძალადობისკენ ამგვარი მიდრეკილების გამო იგი ყოველთვის უპირატესობას პირდაპირ მოქმედებას ანიჭებს. მისთის უცხოა ინტრიგების ქსოვა, არტისტიზმი, მეყსეული გარდასახვანი, აკი ეუბნება კიდეც ლედი მაკბეთი: „შენ წიგნს მიგიგავს პირი-სახე და ადვილია უცნობ ამბავთა ამოკითხვა“. მართალია მაკბეთი ერთგან ამბოს: „ცბიერმა სახემ მალოს ცბიერ გულის პასუხი“. მაგრამ ცხოვრებაში ამას ვერ ახერხებს.

            მშვენიერია მაკბეთის „ამაღლების“, „ცად ასვლის“ სცენა. ყველასაგან მიტოვებულ მაკბეთის სულში მსახიობი გვაგრძნობინებს რწმენისა და სიამაყის ახალი ტალღების მოზღვავებას. ამ მარტოობაში არის რაღაც დიადი და მიუწვდომელი. ამიტომაცაა, რომ უკანასკნელ, საბედისწერო ბრძოლაში მისი ვაჟკაცობა, ძალა და გამბედაობა გვხიბლავს და გვიმორჩილებს იმდაგვარად, რომ აღარც კი გსურს მისი სიკვდილის ხილვა. ამას გრძნობს რ.სტურუა და მაკბეთის სხეულს მოაქცევს მოწინააღმდეგეთა შუაგულში. შავფარაჯიანები ფარავენ მას. ვხედავთ მხოლოდ რა გამეტებით სცემს მას მახვილს მაკდაფი და ამ წრედ შეკრული მასიდან „ამოვარდება“ მაკბეთის წაკვეთილი თავი, რომელიც შიშის ზარს სცემდა ყველას, ახლა კი სათამაშო რამ საგნად ქცეულა...

                                                                                                                             ნოდარ გურაბანიძე